Της Μαριας Κατσουνακη
Ηρθε στο εστιατόριο του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας κρατώντας
βιβλία και σημειώσεις. Ορισμένα πράγματα είναι αδιαπραγμάτευτα για
τη Νίκη Γουλανδρή. Φαίνεται με την πρώτη ματιά. Μπορεί να υποφέρει
από δισκοπάθεια, που την καταβάλλει κατά διαστήματα, αλλά αυτό δεν
την εμποδίζει να φροντίζει την εμφάνισή της ώς την παραμικρή
λεπτομέρεια, ούτε επηρεάζει τη διάθεση και τη στάση της απέναντι
στον συνομιλητή της. Στο τέλος του γεύματος, μάλιστα, ύστερα από
περίπου δύο ώρες, και ενώ το μουσείο έχει κλείσει, ζητάει να
ανάψουν τα φώτα του πρώτου ορόφου για να με ξεναγήσει στο κέντρο
«Γαία». Θεωρεί παράλειψη το γεγονός ότι δεν το έχω επισκεφτεί.
Είναι μια διαδρομή που έχει κάνει εκατοντάδες φορές. Την
επαναλαμβάνει ανάλαφρα, φιλοπερίεργα, ως οικοδέσποινα και απλός
επισκέπτης την ίδια στιγμή.
Βγαίνοντας στη γεμάτη κήπους και βλάστηση οδό Οθωνος στην
Κηφισιά, είναι σαν να εγκαταλείπεις μια κιβωτό (που διαφυλάσσει
χλωρίδα, πανίδα και λησμονημένες συνήθειες) και να επιστρέφεις στον
κατακλυσμό. Δύο κόσμοι χωριστά.
Η Νίκη Γουλανδρή, με τους πολλούς τίτλους και τον μακρύ βίο,
έχει μια βασική έγνοια αυτόν τον καιρό, που την κάνει να χάνει τον
ύπνο της: οι πόροι για τη συντήρηση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας
έχουν συρρικνωθεί απελπιστικά. Η πολιτεία αδυνατεί να συνδράμει. Το
Μουσείο κινδυνεύει αν όχι να κλείσει, να περιορίσει σε μία με δύο
φορές την εβδομάδα τη δραστηριότητά του. Ομως, η συζήτησή μας δεν
ξεκινάει με την προσωπική αγωνία της. «Είδα μια υδρόγειο πριν έρθω
να σας συναντήσω και σκέφτηκα να γράψω το εξής: 30 δισεκατομμύρια
στρέμματα γης χρησιμοποιούνται ως βοσκότοποι. Αυτή η έκταση είναι
δύο φορές μεγαλύτερη από εκείνη που χρησιμοποιείται για
καλλιέργειες. Το 50% των δημητριακών χρησιμοποιείται ως τροφή για
τα βοοειδή. Με αυτήν την κατανομή πεθαίνει κόσμος από πείνα και τα
παιδιά δεν έχουν τροφή. Τέτοια η αδικία…». Στο τέλος του 19ου
αιώνα, συμπληρώνει η κ. Γουλανδρή, η Αφρική δεν ήξερε τι σημαίνει
πείνα. Τα μεγάλα, όμως, συμφέροντα καλλιέργησαν εκεί άγνωστα φυτά.
«Συνεχώς, συντελείται ένα έγκλημα εναντίον του ανθρώπου».
– Η διαστροφή αυτή οφείλεται και στην καταστροφή της Φύσης;
– Πάρα πολύ. Δεν εμπνεόμαστε από τη Φύση. Ο αρχαίος κόσμος
γιατί, νομίζετε, ότι ήταν αυτός που ήταν;
– Εσείς, πώς στραφήκατε στη Φύση;
– Με τράβηξε η ομορφιά και η βιοποικιλότητα της χώρας μας.
– Ψυχικά, τι σας έχει προσφέρει;
– Το μέτρο και την κατεύθυνση μιας πορείας ζωής.
– Με ποιον τρόπο;
– Με την ισορροπία που λειτουργεί. Ο Αναξίμανδρος έλεγε ότι η
Φύση λειτουργεί «κατά την του χρόνου τάξιν».
– Η τάξη ανατρέπεται;
– Απολύτως. Τίποτα δεν μοιάζει με τη λαμπρότητα και την ομορφιά
της γης. Εχουμε χαλάσει τον πλανήτη. Οι επιστημονικές κατακτήσεις
δεν είναι προς όφελος του ανθρώπου και της ζωής. Τα πάντα έχουν
εξαθλιωθεί εν ονόματι του καταναλωτισμού. Μια κοινωνία
προσανατολισμένη στα περισσότερα και ακόμη περισσότερα. Με τα
σημερινά αποτελέσματα.
– Υπάρχει επιστροφή;
– Κινούνται δυνάμεις, μη κυβερνητικές. Κινήματα. Στην Αμερική,
για παράδειγμα, παρουσιάστηκαν αντιστάσεις εντός της κοινωνίας, που
μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγή νοοτροπίας: από τον πολιτισμό της
κατανάλωσης στον πολιτισμό της αειφορίας. Οι πολιτικοί δεν
ενδιαφέρονται γιατί δεν υπάρχουν πολιτικά οφέλη. Ο Γάλλος φιλόσοφος
Μισέλ Σερ λέει ότι ο κόσμος βαδίζει όπως ένα πλοίο που έχει μεγάλη
ταχύτητα και κινείται προς έναν μεγάλο ύφαλο. Ο αξιωματικός
υπηρεσίας δίνει εντολή να κόψουν την ταχύτητα κατά 25 μίλια την
ώρα. Οχι να αλλάξουν πορεία. Ομως εμείς χρειαζόμαστε αλλαγή
πορείας, δηλαδή αλλαγή πολιτισμού. Δεν είναι η πρώτη φορά που
δημιουργείται τέτοιο θέμα στον κόσμο. Αλλά αυτήν τη φορά η αιτία
είναι ο καταναλωτισμός τον οποίο έχουμε μπερδέψει με την πρόοδο.
Πώς θα περιοριστεί; Πώς θα πειστούμε ότι μπορούμε να ζήσουμε αλλιώς
και καλύτερα;
Τα ερωτήματα δεν πρόκειται να απαντηθούν, τουλάχιστον όχι στη
διάρκεια αυτού του γεύματος. Τα κασιώτικα ντολμαδάκια με ελαφριά
σος γιαουρτιού, προσθέτουν μια διαπίστωση: «είδατε με τι απλή και
όμορφη τροφή μπορεί κανείς να ζήσει;». Για τη Νίκη Γουλανδρή το
«Less is more» είναι μέρος της αισθητικής και της παιδείας της.
Οπως και η ενασχόλησή της με την ελληνική χλωρίδα. «Είναι μοναδική
στην Ευρώπη. Θα μπορούσαμε να πρωταγωνιστούμε ως χώρα στην
καλλιέργεια των φυτών», υπογραμμίζει.
Ο Κων. Καραμανλής ήξερε πώς να μιλήσει στους Ελληνες
Διεθνής αναγνώριση, ταξίδια, συναντήσεις με προσωπικότητες της
πολιτικής. Τι παραμένει έντονο στη μνήμη της Νίκης Γουλανδρή; Από
δεκάδες τίτλους και τιμητικές διακρίσεις που έχει αποσπάσει,
ξεχωρίζει την ανακήρυξή της σε Γυναίκα της Ευρώπης το 1991, που
οφείλει «στην «Καθημερινή» και στην Ελένη Μπίστικα». «Με πρόβαλε
και με στήριξε», λέει.
Εχει ταξιδέψει σε όλον τον κόσμο, αλλά δεν θα ξεχάσει τη διαμονή
της στο παρθένο, προστατευόμενο, δάσος της Μπιαλοβιέζα στην
Πολωνία. Την κάλεσαν για να της δώσουν το βραβείο «Το χαμόγελο του
παιδιού». «Αλησμόνητη εμπειρία, από τις ωραίες στιγμές της ζωής».
Από τους πολιτικούς, πάλι, που έχει συναντήσει, ξεχωρίζει τον
Κωνσταντίνο Καραμανλή (υπήρξε και υφυπουργός Κοινωνικών Υπηρεσιών
στην κυβέρνησή του). «Ηξερε πώς να μιλήσει στους Ελληνες. Είχε
πραγματική έγνοια για τη χώρα». Διστάζει για λίγο και προσθέτει:
«Δέχτηκα από τον Καραμανλή το μεγαλύτερο κοπλιμέντο που έχω
ακούσει. Μου είπε «δεν είσαι μόνο πολύ καλή υπουργός. Είσαι και
πολύ κομψή»». Χαμογελάει στην ανάμνηση, αλλά μου ζητάει να μην το
γράψω. Το παραβιάζω, ελπίζοντας ότι δεν θα ενοχληθεί.
Το 1964 ο σύζυγός της Αγγελος Γουλανδρής ίδρυσε το Μουσείο
Φυσικής Ιστορίας «με σκοπό την προώθηση της επιστημονικής έρευνας
στον ελληνικό φυσικό χώρο και της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης».
Αφιερώθηκαν και οι δυο σε αυτό. Σαράντα επτά χρόνια αργότερα, η
οικονομική κρίση δεν το αφήνει ανεπηρέαστο. «Βρισκόμαστε σε πολύ
δύσκολη κατάσταση, μαζί με τα άλλα μουσεία της χώρας, φυσικά.
Προχωράμε μέρα με τη μέρα. Δεν κοιμάμαι τα βράδια προσπαθώντας να
σκεφτώ τρόπους να ενισχύσω το Μουσείο». Στις 27 Ιουνίου οργανώνει,
με τη στήριξη του Μεγάρου Μουσικής, στον κήπο του Μουσείου (Οθωνος
100, Κηφισιά), συναυλία της Ορχήστρας Καμεράτα με το έργο του
Βιβάλντι «Τέσσερις εποχές». Στην εκδήλωση θα παρευρεθεί ο
Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος, ο οποίος και την έχει
θέσει υπό την αιγίδα του. Εισιτήρια διατίθενται ήδη προς πώληση
(100 και 80 ευρώ).
«Είδατε τους αμμωνίτες;» με ρωτάει ενώ έχουμε σηκωθεί από το
τραπέζι. Μου δείχνει τα γλυπτά στους τοίχους και σε όλη τη
διακόσμηση, εμπνευσμένα από τα απολιθωμένα όστρακα του Παλαιοζωικού
αιώνα με το ελικοειδές σχήμα. «Ζωγραφίζετε ακόμα;» τη ρωτάω. «Ναι,
περιμένω να μου φέρουν το φυτό που ανακαλύψαμε πριν από ένα χρόνο,
στο όρος Σαϊτά, στη βόρειο Πελοπόννησο, την Iris Hellenica. Είναι
τώρα η εποχή της. Εχει ένα υπέροχο μωβ – μπλε χρώμα».
Κατά την του χρόνου τάξη, επαναλαμβάνει, εξετάζοντας τη φτέρη
πάνω στο τραπέζι, που μετακινήσαμε ανεπαίσθητα για τις ανάγκες του
γεύματος.
Η περιοχή του κέντρου της Αθήνας είναι σαν κατεχόμενη
Τα παιδικά χρόνια της Νίκης Γουλανδρή κύλησαν στον κήπο του
Αρχαιολογικού Μουσείου. Μεγάλωσε στην περιοχή. Πήγε Δημοτικό σε
δημόσιο και συνέχισε στο Γερμανικό Σχολείο. Πολιτικές Επιστήμες στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών και στη συνέχεια Πολιτειολογία στη Γερμανία.
Είναι δεκαετία του ’50 και συναντάει δύο από τους ιδρυτές της
Σχολής της Φρανκφούρτης τον Μαξ Χορκχάιμερ και τον Αντόρνο.
– Είχατε καθηγητή τον Αντόρνο…
– Ναι, κάναμε μαζί τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Για να ασχοληθούμε
με την πολιτειολογία, ξεκινούσαμε από τη Δημοκρατία των Αθηνών.
– Και τον Χορκχάιμερ…
– Ναι. Είχα όμως πιο στενή σχέση με τον Καρλ Σμιτ, που μου είχε
μεγάλη αδυναμία γιατί η μητέρα του ήταν Γαλλίδα και ήταν λίγο πιο
Ευρωπαίος.
– Τι θυμάστε από τον Αντόρνο;
– Ηταν πολύ δύσκολο να παρακολουθήσεις τις παραδόσεις του. Αλλά
έλεγε πράγματα που διήγειραν τη σκέψη και τη φαντασία. Διεγερτικός,
είναι η λέξη. Ηταν πολύ φιλελεύθερος στις απόψεις του και σόκαρε
λίγο. Είχε και αντιδράσεις στο πανεπιστήμιο. Στην προσωπική επαφή
ήταν ευγενέστατος. Ασχολήθηκα ιδιαίτερα με τον μαρξισμό με έναν
καθηγητή που ήταν τροτσκιστής και έκανε δριμύτατη κριτική του
μαρξισμού, η οποία και με επηρέασε. Με ρωτούν αν κρατώ τα
χειρόγραφα από τις παραδόσεις. Δυστυχώς δεν τα έχω. Ηταν μια
ερευνητική περίοδος της ζωής μου που, όμως, δεν μου έδωσε τη
λύση.
– Τι λύση γυρεύατε που δεν βρήκατε;
– Η προαίρεση να φτιάξω τον κόσμο καλύτερο προϋπήρχε. Δεν ήξερα
καν ότι την έχω. Τώρα το ξέρω. Εψαχνα να τοποθετηθώ. Εμαθα όμως πώς
λειτουργεί ένα κράτος και οι θεσμοί του. Διδάχθηκα επίσης στη
Γερμανία πολύ 5ο αιώνα, Περικλή κ.λπ. Ταυτόχρονα το σπίτι μου ήταν
γαλλόφωνο και πήγα και στη Γαλλία όπου γνώρισα τη Ζακλίν ντε Ρομιγί
που με τοποθέτησε αποκλειστικά στον 5ο αιώνα. Γι’ αυτό και
παρέμεινα πάντα πιστή στη Ρομιγί και την έβλεπα μέχρι το τέλος
της.
– Υπήρξατε τυχερή ή εργαστήκατε γι’ αυτό που κερδίσατε;
– Υπήρξε μια προαίρεση μέσα μου. Να είμαι χρήσιμη στα χρόνια που
θα ζήσω. Το ίδιο πίστευε και ο άντρας μου. Ο Αϊνστάιν έχει πει ότι
οφείλει την μεγάλη επίδοση στα μαθηματικά στον Ντοστογιέφσκι.
Βλέπετε, ότι η γνώση προϋποθέτει κυρίως μελέτη, ανεξάρτητα με το
αντικείμενο που θα επιλέξει κανείς να ασχοληθεί.
– Τι σας απασχολεί περισσότερο απ’ όλα αυτόν τον καιρό;
– Η πολιτισμική μεταβολή του κόσμου. Από κάπου πρέπει να δοθεί
το σύνθημα. Μόνο έτσι ο κόσμος θα επιβιώσει. Εξαρτώνται όλα από τη
συμπεριφορά μας απέναντι στον πλανήτη Γη. Να σκεφθούμε ότι
σπρώχνουμε τα παιδιά μας στον πληθωρισμό αγαθών. Δεν ξέρουμε τι θα
πει μέτρο.
– Διαβάζετε πάντα;
– Πολύ. Ενημερώνομαι σε σχέση με το περιβάλλον και το τι γίνεται
ανά τον κόσμο.
– Εχετε επαφή με το Διαδίκτυο;
– Ναι, αλλά όχι πολύ.
– Από τις προσωπικότητες που έχετε συναντήσει ποια θεωρείτε την
πιο φωτισμένη και χαρισματική;
– Τον άντρα μου. Ηταν φωτισμένος. Αυτήν τη στιγμή θα έλυνε και
το θέμα του Μουσείου. Θα έβρισκε μια λύση. Μια σοβαρή προσέγγιση.
Εχω εξαιρετικούς συνεργάτες, αλλά εκείνος είχε το κάτι παραπάνω.
Αυτός θα άνοιγε δρόμο…
– Σας λείπει;
– Πολύ. Ως οδηγός και εμπνευστής.
– Πώς γνωριστήκατε;
– Κολυμπώντας. Στον Μπάτη. Με σύστησε ένας φίλος του. «Σου
συστήνω τον καλύτερο Ελληνα», μου είπε. Ηταν πολύ νέος.
Παντρευτήκαμε πολύ νέοι.
– Γιατί επιλέξατε να δημιουργήσετε ένα Μουσείο Φυσικής
Ιστορίας;
– Γιατί αγαπούσαμε πολύ τη Φύση.
– Είναι αργά για τη Φύση;
– Οχι, δεν το πιστεύω.
– Ελπίζετε;
– Πάντα.
– Θα ζούσατε σε άλλη χώρα;
– Οχι. Θα ήθελα όμως να ζήσω σε ένα δάσος.
– Επιστρέφετε στο κέντρο της πόλης;
– Οχι πολύ. Μόνο όταν έχω υποχρεώσεις. Δεν έχω περπατήσει στο
Κέντρο. Πάω καμιά φορά μέχρι το Αρχαιολογικό Μουσείο, όταν θέλω
κάτι να δω. Πολύ σπάνια.
– Τι αισθήματα σάς δημιουργεί η περιοχή;
– Είναι σαν κατεχόμενη. Φυσικά με ανησυχεί, φοβερά. Αποτελεί
τμήμα της μεταρρύθμισης που πρέπει να γίνει. Σ’ αυτά τα θέματα μόνο
η συνεννόηση των πολιτικών μπορεί να φέρει αποτελέσματα. Πιο
σημαντική και από την πολιτική λύση είναι η πολιτική συνύπαρξη. Και
πρέπει ο κόσμος να αισθανθεί ότι λειτουργεί η δικαιοσύνη. Είδατε
πριν από καιρό στη βρετανική Βουλή; Αποκαλύφθηκαν κάποια έκτροπα
και τιμωρήθηκαν όλοι.
– Παρατηρώντας τον κόσμο, από τους επισκέπτες στο Μουσείο, εδώ
και πέντε δεκαετίες τώρα, έχει αλλάξει;
– Ερχονται γονείς με τα παιδιά τους, που επισκέπτονταν οι ίδιοι
το μουσείο με τους δικούς τους γονείς, ως παιδιά.
– Η κρίση έχει αλλάξει τους ανθρώπους;
– Εν μέρει ναι. Αντιλαμβάνονται ότι ο δρόμος που ξεκινήσαμε
οδηγεί σε πολύ άσχημα μονοπάτια.
Oι σταθμοί της
1925
Γεννήθηκε στην Αθήνα.
1964
Ιδρύει με το σύζυγό της Αγγελο Γουλανδρή το Μουσείο Φυσικής
Ιστορίας.
1974
Υφυπουργός Κοινωνικών Υπηρεσιών στην κυβέρνηση Καραμανλή.
1975
Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας Τηλεόρασης.
1989
Αντιπρόεδρος του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού.
1991
Εκλέγεται Γυναίκα της Ευρώπης από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα.
1992
Προτείνεται από 30 διεθνείς γυναικείες οργανώσεις για γεν.
γραμματέας Ηνωμένων Εθνών μετά τη λήξη της θητείας του Χαβιέ Πέρες
ντε Κουέγιαρ. Τιμάται από τη Γαλλία με το παράσημο της Λεγεώνος της
Τιμής (officier).
1993
Μέλος της 12μελούς Διεθνούς Επιτροπής για τον Πολιτισμό και την
Ανάπτυξη.
2001
Παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικα από την Ελληνική
Πολιτεία.
2004
Παράσημο Τιμής, Σταυρός Α΄ Τάξεως του Τάγματος της Αξίας από την
Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας.
Η συνάντηση
Φάγαμε στο εστιατόριο «Αμμωνίτες» του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας.
Ησυχα χρώματα, σε γήινους τόνους, να εναρμονίζονται με το
περιβάλλον. Το μενού είχε επιλέξει η κ. Γουλανδρή: πρασόπιτα,
ντολμαδάκια κασιώτικα με σος γιαουρτιού και σαλάτα εποχής.
Αποφύγαμε κρασί και γλυκό. Κουζίνα προσεγμένη, με επιλεγμένα υλικά,
σπιτική. «Δεν θα το πληρώσετε, γιατί δεν θα βρούμε άκρη!..», μου
είπε. «Μας το χρεώνουν με τον μήνα. Εξάλλου, θα ήθελα να το
προσφέρω εγώ γιατί είναι μέσα στο Μουσείο». Επέμεινα, αλλά ήταν
μάταιο. Βρισκόταν στο σπίτι της.
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ