Υπάρχει τρόπος να προσπεράσει μια κοινωνία ένα ιστορικό στάδιο και, για παράδειγμα, από χώρα της Σοβιετικής Ενωσης να μετασχηματιστεί σε μια ψηφιακή κουλτούρα, χωρίς όμως προηγουμένως να έχει περάσει τη βιομηχανική και τη μεταβιομηχανική εποχή; Την περασμένη εβδομάδα η «Κ» συνάντησε, στο πλαίσιο του Summit της Microsoft στην Αθήνα, τον Τόμας Χέντρικ Ιλβες, έναν από τους αρχιτέκτονες αυτής ακριβώς της μετάβασης στην Εσθονία – ή μάλλον, πιο σωστά, υπέρβασης, στο μέτρο που σήμερα η χώρα αυτή να διαθέτει πρεσβείες… χωρίς προσωπικό αλλά μόνο με τη χρήση της τεχνολογίας για να αποθηκεύει με ασφάλεια τα εθνικά της δεδομένα. Μιλάμε για μια ριζική πολιτισμική τομή σε ολόκληρη την κοινωνία και την ίδια στιγμή μια πρόταση για έναν διαφορετικό, δραστικό τρόπο σκέψης.
Ο Ιλβες, ηγέτης των Σοσιαλδημοκρατών τη δεκαετία του 1990, υπήρξε ο τέταρτος πρόεδρος της Εσθονίας (2006-2016), ενώ διετέλεσε και υπουργός Εξωτερικών (1996-1998 και 1999-2002). Από τις θέσεις αυτές ενορχήστρωσε το «άλμα» της χώρας του προς ένα ψηφιακό μέλλον και μια διαφορετική κουλτούρα συνολικά. Το τελευταίο έχει τη σημασία του, καθώς το ενδιαφέρον με τον Ιλβες είναι ότι η εκκίνησή του δεν έγινε από στενά τεχνολογική σκοπιά αλλά, αντίθετα, από τις ανθρωπιστικές σπουδές: γεννημένος πριν από 65 χρόνια στη Στοκχόλμη, σπούδασε ψυχολογία στο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, εργάστηκε στο εκεί τμήμα ψυχολογίας, ανέλαβε στη συνέχεια υποδιευθυντής στο τμήμα αγγλικής φιλολογίας στο Open Education Center, στο Νιου Τζέρσεϊ, ενώ για δύο χρόνια διετέλεσε διευθυντής του Κέντρου Τεχνών του Βανκούβερ, αργότερα δίδαξε εσθονική φιλολογία και γλωσσολογία στο καναδικό πανεπιστήμιο Simon Fraser.
Η πολιτική
Ο Ιλβες εργάστηκε και ως δημοσιογράφος (1984-1993) στο Radio Free Europe, στο Μόναχο, καλύπτοντας στενά τις τελευταίες εξελίξεις στην Εσθονία μετά την περεστρόικα και την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Εκεί τον ανακάλυψε ο πατέρας της εσθονικής ανεξαρτησίας Λέναρτ Μέρι και του ζήτησε να εργαστεί για το εσθονικό υπουργείο Εξωτερικών. Το 2017, μετά την αφυπηρέτησή του από τη θέση του προέδρου της Εσθονίας επέστρεψε στο αμερικανικό πανεπιστήμιο του Στάντφορντ ως visiting fellow.
O Ιλβες από τα γυμνασιακά του χρόνια γράφει κώδικα (λογισμικό, θα μπορούσαμε να πούμε κάπως πιο ελεύθερα), πράγμα που τον οδηγεί στο να περιγράφει τον ψηφιακό και εντέλει πολιτισμικό μετασχηματισμό της χώρας του ως αναπόφευκτο, καθώς με τρία πράγματα παθιάζεται από πολύ νέος: την πολιτική, τη δημοσιογραφία και τη συγγραφή λογισμικού. Σήμερα, ο πρώην πρόεδρος της Εσθονίας λέει ότι οι νεότερες γενιές της πατρίδας του δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν «από πόσο μακριά έρχεται η χώρα τους».
– Γιατί όμως μετασχηματίστηκε η δική σας χώρα σε ψηφιακή και όχι η Λετονία ή η Λιθουανία;
– Το 1992, τον πρώτο χρόνο μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Φινλανδίας ήταν 22.800 δολάρια και της Εσθονίας 2.300 δολάρια. Ηταν δέκα φορές πιο πλούσιοι. Η Φινλανδία εκείνη την εποχή είχε τη Nokia ως αιχμή της τεχνολογικής της πολιτικής, εμείς ακόμα συζητούσαμε ποιον δρόμο θα παίρναμε: κάποιοι ήθελαν να κρατήσουμε τα σοβχόζ και τα κολχόζ, άλλοι ήθελαν να προχωρήσουμε σε ταχύτατη ιδιωτικοποίηση. Σχολείο πήγα στις ΗΠΑ και εκεί, στην ένατη τάξη, το 1968, είχαμε μια καθηγήτρια με διδακτορικό στο Κολούμπια, πάνω στα μαθηματικά. Ηθελε να δοκιμάσει αν μπορούμε ως γυμνασιόπαιδες να γράφουμε λογισμικό. Ημασταν ένα μικρό γκρουπ. Γράφαμε σε μια μηχανή που άνοιγε τρύπες στην ταινία και στη συνέχεια αυτά που γράφαμε πήγαιναν με ένα τηλεφωνικό μόντεμ 50 μίλια μακριά. Ετσι έμαθα το πρόγραμμα Basic. Οταν άρχισα να παράγω την καμπύλη από τον κώδικα που έγραφα είπα στον εαυτό μου: «Εσύ το έκανες αυτό…». Οταν η Εσθονία έγινε ανεξάρτητη, ξέραμε ότι θα μας πάρει δεκαετίες για να μπορέσουμε να ανταγωνιστούμε τους υπόλοιπους στις υποδομές, στα νοσοκομεία. Θα μας έπαιρνε έναν αιώνα. Αλλά τότε βγήκε το Mosaic, o πρώτος μπράουζερ για το Διαδίκτυο, τον Ιούνιο του 1993. Τον αγόρασα και είπα: Ξεκινάμε όλοι από το μηδέν σε αυτό. Αφού όλοι ξεκινάμε από το ίδιο σημείο, αν κάνουμε τα πράγματα σωστά, μπορεί η Εσθονία να γίνει παγκόσμιος παίκτης.
– Πώς γίνεσαι παγκόσμιος παίκτης;
– Είπαμε, λοιπόν, να βάλουμε υπολογιστές σε όλα τα σχολεία. Επειτα έπρεπε να τους συνδέσουμε όλους μεταξύ τους. Αλλά αυτό δεν ήταν και τόσο λαοφιλές. Το συνδικάτο των δασκάλων έγραφε σε κάθε τεύχος της συνδικαλιστικής εφημερίδας ότι «o Ιλβες θα καταστρέψει τη χώρα». Αλλά η κυβέρνηση πίστευε ότι ήταν καλή ιδέα, οι τράπεζες πίστευαν ότι είναι καλή ιδέα, είχαμε μια πανίσχυρη ΜΚΟ που πίστευε ότι η ψηφιοποίηση είναι μια καλή ιδέα, με συνέπεια, το πρόγραμμα, το οποίο ονομάσαμε «Το άλμα του τίγρη», να οδηγήσει το 1997-1998 όλα τα σχολεία της Εσθονίας να έχουν υπολογιστές και να είναι όλα online. Οταν 20 χρόνια αργότερα αποχωρούσα από την προεδρία, όσοι νέοι άνθρωποι βρίσκονταν μέσα σε σημαντικές νεοφυείς επιχειρήσεις είχαν ξεκινήσει από εκείνες τις σχολικές τάξεις. Βεβαίως, είχαμε από τότε αλλαγές κυβερνήσεων αλλά επειδή ήταν κάτι που δεν είχε σχέση με την πολιτική και τα κόμματα, όλες οι κυβερνήσεις το υποστήριξαν. Το επόμενο βήμα ήταν να μη δημιουργήσουμε κοινωνικό ψηφιακό χάσμα, π.χ. να μη μείνουν πίσω οι ηλικιωμένοι της επαρχίας. Δεν θέλαμε να είναι κάτι που αφορούσε τους νέους ανθρώπους που ζούσαν στις πόλεις αλλά όλους τους πολίτες. Κάθε χωριό έβαλε πάγκους με υπολογιστές και Wi-Fi. Οι άνθρωποι είναι φτωχοί…
– Ποιος πλήρωνε για όλους αυτούς τους υπολογιστές; Το κράτος;
– Κάθε πολίτης πλήρωνε ένα ποσό από την τσέπη του για να χρησιμοποιεί υπολογιστές. Αν ένα σχολείο βάλει τα μισά, τότε το κράτος θα βάλει τα άλλα μισά. Στο τέλος της δεκαετίας του ’90 γνωρίζαμε πάντως ότι αν θέλαμε να είμαστε σοβαροί θα έπρεπε να λύσουμε κάποια θεμελιώδη προβλήματα. Το βασικό είναι εκείνο της ψηφιακής ταυτότητας, δηλαδή πώς θα αναγνωρίζεται η μοναδικότητα κάθε χρήστη. Αυτό είναι το δύσκολο ζήτημα για κάθε χώρα. Πρέπει η ψηφιακή προσωπικότητα να διαθέτει νομικό βάρος, να παράγει ένα αποτέλεσμα, να είναι ασφαλής και μοναδική. Χρειάζεσαι μια επαλήθευση της ταυτότητάς σου με δύο κωδικούς, διότι όλα τα συστήματα με έναν κωδικό σπάνε. Χρειάζεσαι «διπλό κλειδί» και σύστημα κρυπτογράφησης από τη μια άκρη στην άλλη.
Το «άλμα» μιας χώρας προς ένα ψηφιακό μέλλον συνιστά και πέρασμα σε διαφορετική κουλτούρα συνολικά.
Συνταγογράφηση φαρμάκων, ίδρυση εταιρειών και… ψήφος οnline
«Το άλλο που μας απασχόλησε είναι ότι αν η “ψηφιακή ταυτότητα” δεν είναι υποχρεωτική πρέπει να χρησιμοποιείται από πολλούς ανθρώπους. Πολλές χώρες της Ευρώπης την έχουν προαιρετική, αυτό σημαίνει ότι μόνον το 15- 20% τη χρησιμοποιούν. Αλλά όταν είσαι κυβέρνηση ή ιδιωτικός τομέας, δεν το βλέπεις έτσι και λες: αφού το 85% των πολιτών δεν το χρησιμοποιούν, γιατί να επενδύσω σε αυτό; Χρειάζονται χρήματα για την ανάπτυξη της ψηφιακής ταυτότητας. Εκμεταλλευθήκαμε το γεγονός ότι όταν γίναμε ανεξάρτητοι, το 1991, το σύνολο της χώρας ήθελε να ταξιδέψει, αλλά ως πολίτες της πρώην ΕΣΣΔ δεν διέθεταν διαβατήρια. Το 1999 σκεφθήκαμε ότι τα επόμενα χρόνια το σύνολο του πληθυσμού θα έκανε αίτηση προκειμένου να αποκτήσει νέο διαβατήριο. Το “δόλωμα”, λοιπόν, ήταν το διαβατήριο. Ταυτόχρονα, καταστήσαμε νομικά την ηλεκτρονική υπογραφή ισότιμη με την πραγματική υπογραφή».
– Και η αρχιτεκτονική του συστήματός σας;
– Ημασταν φτωχοί και κάθε υπηρεσία του κράτους είχε τον δικό της server. Και ουδείς ήθελε να εμπιστευθεί τα αρχεία του σε άλλον. Το υπουργείο Εξωτερικών έλεγε ότι σε καμία περίπτωση δεν θα παρέδιδε τα αρχεία του σε ένα κεντρικό σύστημα. Αυτό είναι καλό. Οταν έχεις ένα τάνκερ και γεμίσει νερά μόνο ένα διαμέρισμα, το πλοίο δεν βουλιάζει.
– Είναι αλήθεια ότι μπορείς να δεις ποιος άλλος έχει προσπαθήσει να δει τα στοιχεία σου;
– Ναι, είναι προϋπόθεση για τη λειτουργία του συστήματος. Το 30-33% του πληθυσμού ψηφίζει οnline, πράγμα που είναι σημαντικό για μια χώρα με μεγάλη διασπορά και χωρίς πρεσβείες. Η ηλεκτρονική συνταγογράφηση γίνεται 99% online, πας στο φαρμακείο, δείχνεις την ταυτότητά σου και εκείνο έχει λάβει τη συνταγή on line από τον γιατρό. Την παίρνεις με επίδειξη ταυτότητας. Αν παίρνεις φάρμακο για χρόνια αρρώστια, όπως εγώ, δεν πας στον γιατρό, τους στέλνεις ένα μέιλ.
– Εχει μειώσει τη γραφειοκρατία και τη διαφθορά αυτή η πλατφόρμα;
– Υπάρχουν δύο είδη διαφθοράς. Εκείνο που πληρώνεις για να γίνει κάτι που δεν δικαιούσαι και εκείνο που πληρώνεις για κάτι που το δικαιούσαι…
– Αυτό που στην Ελλάδα αποκαλούμε «γρηγορόσημο»…
– Αυτό ακριβώς. Η πλατφόρμα που έχουμε αναπτύξει, δεν σου λέει πήγαινε με ένα χαρτί από το ένα γραφείο στο άλλο αλλά τα στοιχεία π.χ. ενός παιδιού που γεννιέται διαβιβάζονται ταυτόχρονα από το μαιευτήριο, στον δήμο, στο ασφαλιστικό ταμείο. Οταν ιδρύεις μια εταιρεία τα στοιχεία πάνε σε όλες τις υπηρεσίες και η άδειά σου έρχεται μέσα σε ελάχιστο χρόνο. Μεμιάς. Στην Ιταλία μια εταιρεία ιδρύεται σε 18 μήνες, σε εμάς μέσα σε ένα τέταρτο. Για όλα αυτά που ένας πολίτης απλώς δικαιούται, με αυτό το σύστημα, αυτό που εσείς λέτε «γρηγορόσημο» έχει εξαφανισθεί. Από την άλλη μεριά, έχω έναν φίλο στη Λετονία. Δεν του αρέσει να κυκλοφορεί με το αυτοκίνητό του στην Εσθονία διότι πληρώνει τα πρόστιμα, ενώ στη χώρα του «λαδώνει» τους τροχονόμους και του έρχεται φθηνότερη η υπέρβαση του ορίου ταχύτητας. Η τεχνολογία είναι φθηνή, πλέον, αλλά το δύσκολο είναι η πολιτική βούληση. Οι Φινλανδοί θέλησαν να δημιουργήσουν το δικό μας νομικό πλαίσιο και τους πήρε μία εξαετία. Πρέπει να αντιληφθείς γιατί θέλεις να το κάνεις και να πείσεις και τους πολίτες σου για αυτό.