Το 2018 έχει ήδη υπάρξει ιδιαίτερα κακό έτος για τους δημοσιογράφους – και δυστυχώς η Ευρώπη δεν αποτελεί εξαίρεση. Πριν από λίγες μέρες, η Βουλγάρα δημοσιογράφος Βικτόρια Μαρίνοβα βρέθηκε νεκρή σε πάρκο της πόλης Ρούσα. Μια πρώιμη νεκροψία αποκάλυψε πως η δημοσιογράφος βιάστηκε βιαίως, ξυλοκοπήθηκε και εντέλει στραγγαλίστηκε μέχρι θανάτου, προτού το σώμα της πεταχθεί στις όχθες του Δούναβη. O ύποπτος του εγκλήματος συνελήφθη τελικά πριν από τρεις μέρες στη Γερμανία και παραδέχθηκε στους εισαγγελείς την επίθεση, ωστόσο αρνείται κατηγορηματικά τις κατηγορίες βιασμού. Παρότι οι Αρχές της χώρας δεν έχουν συνδέσει τη δολοφονία της με το δημοσιογραφικό της έργο, η Μαρίνοβα κάλυπτε υποθέσεις διαφθοράς που αφορούσαν την κατάχρηση κονδυλίων της Ε.Ε. στη Βουλγαρία. Πρόκειται για την τρίτη δημοσιογράφο που δολοφονήθηκε στην Ε.Ε. φέτος, και παράλληλα την τρίτη δημοσιογράφο που πεθαίνει ενώ διερευνά ζητήματα πολιτικής διαφθοράς και οργανωμένου εγκλήματος.
Ενώ 126 δημοσιογράφοι βρίσκονται σήμερα υπό κράτηση σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, η «Καθημερινή» μίλησε με την Γκουλνόζα Σαΐντ, η οποία εργάζεται στην Επιτροπή για την Προστασία Δημοσιογράφων (Committee to Protect Journalists) και επιβλέπει την ερευνητική τους προσπάθεια στην Ευρώπη και στην Κεντρική Ασία. Μαζί συζητήσαμε για τη σοκαριστική δολοφονία της Μαρίνοβα και το ανησυχητικό και συνεχώς επιδεινούμενο περιβάλλον για την ελευθερία του Τύπου στην Ευρώπη.
– Επειτα από τη βίαιη δολοφονία της Βικτόρια Μαρίνοβα έχουμε πλέον την τρίτη δολοφονία δημοσιογράφου που συμβαίνει φέτος στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Είναι πράγματι το 2018 ιδιαίτερα ανησυχητικό για την ελευθερία του Τύπου στην ήπειρο;
– Αδιαμφισβήτητα. Σε ενάμιση χρόνο έχουμε βρεθεί μάρτυρες συνταρακτικών δολοφονιών δημοσιογράφων σε κράτη-μέλη της Ε.Ε., και τουλάχιστον δύο από αυτές τις περιπτώσεις έχουν επιβεβαιωθεί από τις Αρχές ως συσχετιζόμενες με το ερευνητικό τους έργο. Αναφέρομαι, φυσικά, στη δολοφονία της Ντάφνι Καρουάνα Γκαλιζία στη Μάλτα και στον βάρβαρο φόνο του Γιαν Κούτσιακ και της αρραβωνιαστικιάς του στη Σλοβακία. Αυτή την εβδομάδα, όλοι μας συγκλονιστήκαμε από τη βίαιη δολοφονία άλλης μιας συναδέλφου στη Βουλγαρία. Ολες αυτές οι περιπτώσεις είναι πολύ εμβληματικές, και αποδεικνύουν το επιδεινούμενο περιβάλλον της ελευθερίας του Τύπου στην Ε.Ε. Στο CPJ καταγράφουμε όλες τις επιθέσεις που δέχονται δημοσιογράφοι, όπως ξυλοδαρμούς, απειλές, παρενοχλήσεις και προσπάθειες εκφοβισμού. Μπορώ με βεβαιότητα να σας πω πως η τάση είναι εξαιρετικά αρνητική.
– Μία μέρα μετά τη δολοφονία της Βικτόρια Μαρίνοβα, το πρώτο θέμα στις ειδήσεις της βουλγαρικής κρατικής τηλεόρασης ήταν ένα ρεπορτάζ για τα μεταχειρισμένα αυτοκίνητα στη χώρα. Παρατηρείτε και εσείς μια ανεπαρκή κάλυψη των δολοφονιών των δημοσιογράφων απο τα τοπικά ΜΜΕ και πού το αποδίδετε αυτό;
– Δεν μπορώ να σχολιάσω την κάλυψη του γεγονότος από τα βουλγαρικά ΜΜΕ, ωστόσο υπάρχει ένα σοβαρό θέμα εδώ. Οι τοπικές αρχές στη Βουλγαρία κατέληξαν εξαιρετικά γρήγορα στο συμπέρασμα πως η δολοφονία και βίαιη επίθεση που υπέστη η Μαρίνοβα δεν συνδεόταν με το έργο της – αντιθέτως, ισχυρίστηκαν πως συνέβη επειδή ήταν μια νέα και ελκυστική γυναίκα. Πολύ συχνά, όταν βλέπουμε επιθέσεις οποιασδήποτε φύσης εναντίον δημοσιογράφων, παρατηρούμε πως όταν πρόκειται για γυναίκες, η απειλή αναφέρεται πάντα με κάποια σεξουαλική χροιά. Η άμεση αντίδραση των Αρχών στη Βουλγαρία είναι ένα μόλις παράδειγμα εξαιρετικών προκαταλήψεων απέναντι στις γυναίκες, οι οποίες εξακολουθούν να διαιωνίζονται. Ηταν πολύ απογοητευτικό το πόσο άμεσα οι Αρχές προσπάθησαν να αποκλείσουν οποιαδήποτε σχέση μεταξύ του έργου της Βικτόρια και των πιθανών κινήτρων της δολοφονίας. Θα περίμενε κανείς πως θα ξόδευαν πολύ περισσότερο χρόνο σε αντίστοιχες υποθέσεις και θα εξαντλούσαν τη διερεύνηση των κινήτρων, ειδικά στη Βουλγαρία όπου η ελευθερία του Τύπου είναι από τις χειρότερες στην Ε.Ε.
– Η Βικτόρια κάλυπτε ζητήματα διαφθοράς και κακής διαχείρισης κονδυλίων της Ε.Ε. Πριν από λίγες μέρες στην Ελλάδα, τρεις δημοσιογράφοι οδηγήθηκαν στο αυτόφωρο έπειτα από εντολή του υπουργού Αμυνας, επειδή ισχυρίστηκαν πως υπήρξε κατάχρηση ευρωπαϊκής χρηματοδότησης για τη βελτίωση των συνθηκών σε προσφυγικούς καταυλισμούς. Παρατηρείτε και εσείς κάποιο συσχετισμό μεταξύ της επιδείνωσης της ελευθερίας του Τύπου και της κάλυψης ζητημάτων διαφθοράς στην Ε.Ε.;
– Υπάρχει σαφώς ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο. Ακόμη και αν τελικά καταλήξουμε στο συμπέρασμα πως η Μαρίνοβα δεν δολοφονήθηκε λόγω του δημοσιογραφικού της έργου, πρέπει να εξετάσουμε το εξαιρετικά δύσκολο περιβάλλον για την ερευνητική δημοσιογραφία στην Ε.Ε. Ας πάρουμε για παράδειγμα την Ντάφνι Καρουάνα Γκαλιζία, η οποία ερευνούσε τη μάστιγα της διαφθοράς στη Μάλτα, μία από τις πιο διεφθαρμένες χώρες της Ε.Ε. Το φαινόμενο είναι τόσο αχαλίνωτο, σε βαθμό που η Ντάφνι είχε οδηγηθεί πολλές φορές στο δικαστήριο και είχε μηνυθεί από υψηλόβαθμα κυβερνητικά στελέχη για την έρευνά της – όλα αυτά πριν δολοφονηθεί φυσικά. Σε αντίθεση με άλλες χώρες που μετρούν περισσότερα χρόνια στην Ε.Ε., το επίπεδο κοινωνικής ανεκτικότητας στη διαφθορά είναι ανησυχητικά υψηλό, γεγονός που καθιστά ακόμη πιο επικίνδυνη τη δουλειά των δημοσιογράφων στη Μάλτα. Το ίδιο ισχύει και για τον Γιαν, ο οποίος προτού δολοφονηθεί ερευνούσε την κατάχρηση κονδυλίων της Ε.Ε. στη Σλοβακία και τις πιθανές διασυνδέσεις με την ιταλική μαφία. Ολα αυτά μας οδηγούν σε ένα ξεκάθαρο συμπέρασμα: δεν πρόκειται μόνο για ζήτημα ελευθερίας του Τύπου, αλλά για ένα φαινόμενο εξάπλωσης της διαφθοράς και μια ανησυχητική κοινωνική αποδοχή γι’ αυτό. Οσο υπάρχει διαφθορά θα υπάρχουν και δημοσιογράφοι που θέλουν να την αποκαλύψουν, ενοχλώντας μία σειρά ισχυρών παραγόντων που εμπλέκονται σε διεφθαρμένους μηχανισμούς. Αυτό φέρνει την ασφάλειά τους υπό τη σκιά ενός τεράστιου ερωτήματος.
– Σήμερα, διάφοροι αρχηγοί κρατών ανά τον κόσμο εξαπολύουν λεκτικές επιθέσεις ενάντια σε δημοσιογράφους και πλέκουν ένα έντονο αφήγημα κατά του Τύπου. Πιστεύετε ότι συνδέεται αυτό το αφήγημα με την επιδείνωση της ελευθερίας του Τύπου στην Ευρώπη;
– Κατ’ αρχάς, υπάρχει ένας σίγουρος δεσμός μεταξύ των αναδυόμενων αυταρχικών καθεστώτων στην Ευρώπη και της δημοσιογραφικής ανασφάλειας. Ολοένα και περισσότεροι λαϊκιστές ανεβαίνουν στην εξουσία σε χώρες όπως η Ουγγαρία – αυταρχικοί δημαγωγοί που χτίζουν ολιγαρχικά συστήματα και νεποτισμό, τοποθετούν δικά τους άτομα στο τιμόνι των μέσων μαζικής ενημέρωσης, και έτσι ελέγχουν την οποιαδήποτε κάλυψη και χαλιναγωγούν τον δημόσιο διάλογο. Ωστόσο, υπάρχει και ένα επικίνδυνο αφήγημα, ειδικά αν εξετάσει κανείς τις ΗΠΑ που κάποτε υπήρξαν φάρος υπεράσπισης των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων και της ελευθερίας του Τύπου. Προσωπικά έχω καταγωγή από το Ουζμπεκιστάν και δούλευα ως δημοσιογράφος εκεί πριν από 20 χρόνια όταν ζούσαμε υπό τον ζυγό του βάναυσου ηγέτη Ισλάμ Καρίμοφ. Οι συνεργάτες μου και εγώ στρεφόμασταν προς τις ΗΠΑ, και είτε μέσω δηλώσεων της αμερικανικής πρεσβείας είτε από τοποθετήσεις του εκάστοτε προέδρου, βρίσκαμε πάντοτε μια ασπίδα και ένα σημαντικό βαθμό προστασίας. Ωστόσο, σήμερα έχουμε έναν Αμερικανό πρόεδρο που ξυπνάει μέσα στα μαύρα μεσάνυχτα, πιάνει το τηλέφωνό του, και εκτοξεύει επιθέσεις απέναντι σε κάθε δημοσιογράφο που επικρίνει τον ίδιο και τις πολιτικές του. Πώς μπορούμε να περιμένουμε, λοιπόν, πως οι παγκόσμιοι ηγέτες θα σεβαστούν την έκφραση και την ελευθερία του Τύπου, όταν ο παραδοσιακός υπερασπιστής τους είναι πλέον παγκόσμιος περίγελως;