Κύριε διευθυντά
Τα μεγάλα συλλαλητήρια και οι αντιπαραθέσεις γύρω από το Σκοπιανό, όχι μόνο σε επίπεδο των πολιτικών και της πολιτικής, αλλά και της με πολλούς και ποικίλους τρόπους εκφραζόμενης κοινής γνώμης, κάνουν επίκαιρες μερικές σκέψεις που συνεισέφερε και προκάλεσε η ανάγνωση του ιστορικού συγγράμματος «Ρωμαϊκή Ιστορία» (στην κυριολεξία πρόκειται περί «Ρωμέικης Ιστορίας») του Βυζαντινού ιστορικού και συγγραφέα Νικηφόρου Γρηγορά, ο οποίος στην «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους» της Εκδοτικής Αθηνών χαρακτηρίζεται ως μεγάλος ανθρωπιστής, εξαίρονται δε οι αστρονομικές γνώσεις του. (Η έκδοση είναι του Εκδοτικού Οίκου Λιβάνη και η απόδοση του κειμένου στη νεοελληνική έγινε από τον Δημήτρη Μόσχο.) Εκθέτω τις σκέψεις αυτές πιστεύοντας ότι μπορεί να βοηθήσουν στην κατανόηση σημερινών καταστάσεων:
Λίγοι –γράφει ο Γρηγοράς– είχαν «ζήλον κατ’ επίγνωσιν». Το μέγα πλήθος με το μέγα πάθος, αντιδρούσε παρορμητικά και άκριτα, οι πολλοί ήταν φιλοτάραχοι, έκαναν μπούγιο για το μπούγιο. Ετσι κρίνει τις αντιδράσεις των ανθενωτικών και των «αγανακτισμένων» στην Κωνσταντινούπολη, όταν ο Αυτοκράτορας Μιχαήλ Παλαιολόγος, αυτός που ξαναπήρε την Πόλη από τους Λατίνους, επιχείρησε την ένωση με την Παπική Εκκλησία (που θα ήταν καθυπόταξη) για να εξασφαλίσει την υποστήριξη της Δύσης και να σώσει την Αυτοκρατορία, «αλλά και τον θρόνο του για χάρη των παιδιών του». Οι έχοντες «ζήλον κατ’ επίγνωσιν», οι συνειδητά αντίθετοι, είχαν και το κουράγιο να υποστούν τις συνέπειες και τους διωγμούς που εξαπέλυσε ο αυτοκράτορας για να καταστείλει τις αντιδράσεις. Η έκβαση αυτής της «σωστικής» επιχείρησης, που εγκαινιάζεται με τον ιδρυτή της δυναστείας και καταλήγει, περίπου 200 χρόνια αργότερα, με τον τελευταίο, δραματικό και ηρωικό εκπρόσωπό της Κωνσταντίνο, είναι γενικότερα γνωστή. Τόσο όσον αφορά την (μη) ευδοκίμησή της στο ορθόδοξο πλήρωμα, όσο και για τον ατελέσφορο χαρακτήρα της, αφού η Παπική Εκκλησία ήθελε μόνο τα λύτρα της Ορθοδοξίας, χωρίς να προσφέρει καμιά πραγματική βοήθεια. Για το πολιτικό σκεπτικό των χειρισμών του αυτοκράτορα, ο Γρηγοράς διασώζει συνοπτική έκθεση των ιδεών του, η οποία θα μπορούσε να διαβαστεί και σήμερα, ως μάθημα ρεαλισμού και πρώιμου, αλλά μάταιου, «μακιαβελισμού». Σχετικά με τις αστρονομικές γνώσεις του Γρηγορά, δεν είναι επαρκώς γνωστό ότι είχε προτείνει την τροποποίηση του Ιουλιανού Ημερολογίου πάνω στις βάσεις που το άλλαξε πολύ αργότερα ο Πάπας Γρηγόριος και ονομάστηκε Γρηγοριανό και ισχύει σήμερα, ενώ πιο δίκαιο θα ήταν να ονομάζεται Γρηγορανό, από το όνομα του πρώτου εισηγητή. Ωστόσο, τώρα το ζήτημα είναι ο «ζήλος κατ’ επίγνωσιν». Πόσοι τον έχουμε στα μεγάλα και πολύπλοκα θέματα; Συνήθως αγόμεθα και φερόμεθα από τις παρορμήσεις μας, τις τάσεις και τα ρεύματα που διαμορφώνονται. Χαρακτηριστική η παρατήρηση του Θουκυδίδη ότι «ο όχλος αγαπά να παίρνει αντιφατικές αποφάσεις παρασυρόμενος από δημαγωγούς», όπως ο Κλέων στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. «Μπαίνουμε στο λούκι» που άλλοι έντεχνοι κατασκευαστές βάζουν μπροστά μας.
Ο Νικηφόρος Γρηγοράς μας δίνει ένα πρόπλασμα των εννοιών και λειτουργιών των πολιτικών «ελίτ» και της «λαοθάλασσας», θέτει ένα ζήτημα εγκυρότητας της πλειοψηφίας. Αλλά είναι ένας άνθρωπος της αυτοκρατορικής εποχής, ένας «αυλικός» και «εξ απορρήτων», ίσως δε αυτό να τα εξηγεί όλα. Ο Χαρίλαος Τρικούπης, πολιτικός της εποχής της ανόδου της αστικής δημοκρατίας, έδωσε στο ζήτημα τη δική του απάντηση: «Την ετυμηγορίαν του λαού, έστω και πεπλανημένην, ουδέν ευρέθη καλύτερον να αντικαταστήση».
Γερασιμος Μιχαηλ Δωσσας, Θεσσαλονίκη