Κύριε διευθυντά
Στο δημοσιογραφικό οδοιπορικό του από την Ισπανία, όπου ξαναπήγε ως πολεμικός, τρόπον τινά, ανταποκριτής το φθινόπωρο του 1936 (είχε περιοδεύσει και περιγράψει την όμορφη χώρα της Ιβηρικής και πριν από λίγα χρόνια), ο Καζαντζάκης κάνει μια αναφορά στον τότε νόμιμο πρόεδρο και γράφει τα εξής («Ταξιδεύοντας – Ισπανία»): «[…] Κι ο Αθάνια που τον είχα τότε γνωρίσει (στην προηγούμενη επίσκεψη) γελαστό, ειρωνικό και σίγουρο, υψώνεται τώρα (με το ξέσπασμα του Εμφυλίου Πολέμου) μέσα από τους καπνούς χλομή ολοφέγγαρη μάσκα, ήρωας ανήμπορος φονικής τραγωδίας… Ενας που τον είχε δει τελευταία, μου έλεγε: “Γέρασε, γέρασε… Οι τελευταίοι μήνες τον έφαγαν. Το μυαλό του βλέπει καθαρά όλα τα σφάλματα, φωνάζει, μα ποιος τον ακούει…”» Και συνεχίζει το σχόλιό του ο Καζαντζάκης: «Μπήκαμε στον 20όν αιώνα, σκοτεινό, φοβερό, σιδερόφραχτο, κι ο δύστυχος ο Αθάνια εξακολουθεί να ’ναι δημοκράτης του παλιού γλυκού καιρού… Οταν ανέλαβε τον τραγικό του ρόλο ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας (σημ. τον Μάιο 1936) είχε διακηρύξει: “Θα ’μαι ένας Πρόεδρος που δε θα τον παρασύρει ποτέ μήτε η άκρα δεξιά μήτε η άκρα αριστερά…” Κακά υπολόγισε», λέει ο Καζαντζάκης, σε μια παρατήρηση, που αν λάβει κανείς υπόψη του τα τότε ιστορικά δεδομένα, είναι δημοκρατικά ασαφής. Γράφει: «Υπολόγισε κακά, όχι μονάχα γιατί ατομικά δεν είχε τόση δύναμη, παρά προπάντων γιατί δε συλλογίστηκε πως καμιά ανθρώπινη δύναμη δεν μπορεί ν’ αναχαιτίσει τον ιστορικό κατακλυσμό που μας συγκλύζει σήμερα – και μας σπρώχνει στην άκρα δεξιά ή στην άκρα αριστερά. Ξέχασε πως ο αληθινός ρόλος του πολιτικού δεν είναι να σταματάει την Ιστορία, παρά να συνεργάζεται μαζί της […]». Επειδή η σύγκρουση της εποχής ήταν μεταξύ δημοκρατίας και ολοκληρωτισμού, ο δε ελεγχόμενος για τη στάση του Αθάνια υπερασπιζόταν τα δημοκρατικά του διαπιστευτήρια, τι άραγε είχε ξεχάσει; Να παραδοθεί στον Φράνκο ή στον Στάλιν; Αυτά αναρωτιόμουν καθώς διάβαζα τα «Ταξιδιωτικά», όταν, συνειρμικά, ξεπετάχτηκε μια σύγχρονη διαπίστωση-απορία: Ο δικός μας Πρόεδρος της Δημοκρατίας, σε συνθήκες ακραίας πολιτικής πόλωσης, υπερασπιζόμενος τα δημοκρατικά του διαπιστευτήρια, τι κάνει άραγε; Σταματάει την Ιστορία ή συνεργάζεται μαζί της; Ερώτημα, με απάντηση που μπορούν να δώσουν μόνο τα «πλησιάζοντα γεγονότα» κι όχι όσα ξέρουμε μέχρι σήμερα – δηλαδή τα γεγονότα, διότι τα του μέλλοντος δεν έχουν γίνει ακόμη.
Γερασιμος Μιχαηλ Δωσσας, Θεσσαλονίκη