Kύριε διευθυντά
Οι σκέψεις που παραθέτω προκλήθηκαν από μία σειρά διαδοχικών συνειρμών, που ξεκίνησε από ένα μικρό βιβλίο, μόλις 140 σελίδων, που μου χάρισαν. Εχει τίτλο «Γιατί πρέπει να διαβάζουμε Χάνα Αρεντ», του Richard J. Bernstein. Μου θύμισε ένα έργο για τη ζωή της Αρεντ (Hannah Arendt 1906-1975) όπου αναφερόταν η δίκη του ναζί Αντολφ Αϊχμαν που η Αρεντ είχε παρακολουθήσει ως απεσταλμένη του περιοδικού New Yorker.
Στο φιλμ οι σκηνές της δίκης είναι από ντοκιμαντέρ της εποχής (στο Ισραήλ, το 1961) και δείχνουν τον ίδιο τον Αϊχμαν να απολογείται. Η Αρεντ (όπως και εγώ) βλέποντας και ακούγοντάς τον, εντυπωσιάστηκε από το ότι ο Αϊχμαν εμφανίζεται να είναι «ένας συνηθισμένος άνθρωπος», καθόλου «τρομακτικός», καθόλου «τέρας»!
Στο ρεπορτάζ που έστειλε ξεκίνησε με μία ερώτηση: «μπορεί κανείς να κάνει κακό χωρίς να είναι κακός;». Η απάντησή της στο ερώτημα, που έκτοτε αναφέρεται μεταξύ φιλοσόφων ή φιλοσοφούντων ως «η κοινοτοπία του κακού» (the banality of evil), έχει ως εξής:
Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο δεν προέρχεται από ανθρώπους που επιλέγουν να είναι κακοί. Προέρχεται από ανθρώπους που, απλώς, δεν σκέφτονται καθαρά. Από ανθρώπους που, βλέποντας τα πράγματα μονομερώς, μέσα από παραμορφωτικούς φακούς, κάνουν αδιανόητα πράγματα, θεωρώντας τα προφανή και κανονικά.
Αλλά γιατί κάποιος «δεν σκέφτεται καθαρά» ή «βλέπει τα πράγματα μονομερώς» και τι είναι αυτά που μπορεί να λειτουργούν ως «παραμορφωτικοί φακοί»; Προφανώς, για την απάντηση χρειάζεται η βοήθεια της ψυχολογίας.
Κατά τον Φρόιντ, η ψυχή αποτελείται από το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ. Το Εκείνο αντιπροσωπεύει τα ένστικτα και τις βιολογικές ανάγκες του ατόμου. Το Εγώ αποτελεί το λογικό μέρος, τη λογική. Το Υπερεγώ αντιπροσωπεύει όλες τις θετικές ηθικές και κοινωνικές αξίες, την ηθική συνείδηση.
Το Εγώ διευθετεί τις συγκρούσεις που δημιουργούνται μεταξύ των ενορμήσεων του «Εκείνο» και των αξιών του «Υπερεγώ», με στόχο την αποφυγή του άγχους και των εσωτερικών συγκρούσεων.
Για να επιτευχθεί αυτή η αποφυγή ενεργοποιείται ένας από τους μηχανισμούς άμυνας, που είναι: «αυτόματες διεργασίες που εκτελούνται ασυνείδητα για την αντιμετώπιση στρεσογόνων καταστάσεων και ερεθισμάτων, που δεν μπορούμε να διαχειριστούμε ψυχολογικά».
Προφανώς, λοιπόν, όποτε ενεργοποιείται κάποιος μηχανισμός άμυνας «δεν σκεφτόμαστε καθαρά», «βλέπουμε τα πράγματα μονομερώς, μέσα από παραμορφωτικούς φακούς»!
Ενας τέτοιος μηχανισμός άμυνας είναι αυτός που ενεργοποιήθηκε στην περίπτωση του Αϊχμαν και ονομάζεται «εκλογίκευση» (rationalization).
«Με την εκλογίκευση το άτομο χρησιμοποιεί τη λογική για να απωθήσει επίπονα συναισθήματα, επιθυμίες ή σκέψεις που του προκαλούν στρες. Με λογικά επιχειρήματα προσπαθεί, ασυνείδητα, να αποδείξει στον εαυτό του και στους άλλους ότι οι πράξεις, οι επιθυμίες και τα κίνητρα της συμπεριφοράς του είναι ορθά και συνεπώς παραδεκτά».
Πιθανότατα, η εκλογίκευση είναι ο μηχανισμός άμυνας που ενεργοποιείται συχνότερα από όλους τους άλλους (απόσυρση, απώθηση κ.λπ.). Ενεργοποιείται για να πείσουμε τον εαυτό μας ότι δεν πράττουμε άλογα ή μεμπτά, ή ότι εμείς «σκεφτόμαστε καθαρά», ότι εμείς «έχουμε δίκιο» κ.λπ., ενεργοποιείται δε, όποτε αυτά που ισχύουν στην πραγματικότητα είναι τα ακριβώς αντίθετα και, επομένως, «δεν μπορούμε να τα διαχειριστούμε ψυχολογικά».
Στο σημείο αυτό συνειδητοποίησα ότι, όλα τα πιο πάνω, η συσσωρευμένη λαϊκή σοφία τα έχει συμπυκνώσει στην ιστορία με τον Χότζα, που είπε και στον πρώτο και στον δεύτερο αντίδικο «δίκιο έχεις». Οπότε, όταν κάποιος του παρατήρησε ότι δεν μπορεί να δίνει δίκιο και στους δύο απάντησε:
«Κι εσύ δίκιο έχεις!»…
Συμεων Ρωμυλος, Αγία Παρασκευή Αττικής