Η ευρωπαϊκή κρίση εμπιστοσύνης και η άνοδος του λαϊκισμού

Η ευρωπαϊκή κρίση εμπιστοσύνης και η άνοδος του λαϊκισμού

7' 57" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Ένα φάντασμα στοιχειώνει την Δύση – το φάντασμα του λαϊκισμού. Η απόφαση των πολιτών του Ηνωμένου Βασιλείου για έξοδο από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Brexit), καθώς και η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην Προεδρία των ΗΠΑ, αποτέλεσαν το απόγειο του λαϊκισμού. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, η άνοδος αντισυστημικών, λαϊκιστικών και εξτρεμιστικών κομμάτων, τόσο της άκρας δεξιάς όσο και της άκρας αριστεράς, ξεκινά νωρίτερα. Από το 2012 και μετά κόμματα, με αντισυστημική ρητορική, καταγράφουν σημαντική επιτυχία στην Αυστρία, την Ελλάδα, την Ουγγαρία, την Πολωνία, την Ισπανία, ακόμα και στις Σκανδιναβικές χώρες. Και το 2017 είχαμε την άνοδο αντισυστημικών λαϊκιστικών κομμάτων στην Γαλλία και στην Γερμανία (όπου το Front National και το AfD αποκόμισαν σημαντικά εκλογικά οφέλη).

Η πρόσφατη άνοδος του λαϊκισμού διαφέρει από προηγούμενα κύματα, κυρίως στη Λατινική Αμερική. Το σημερινό κύμα του λαϊκισμού δεν φαίνεται να πηγάζει κυρίως από μια αριστερής φύσης ζήτηση για αναδιανομή. Αντίθετα, χαρακτηρίζεται από την απόρριψη των διαφόρων εκφάνσεων της παγκοσμιοποίησης, όπως του διεθνούς εμπορίου, της μεταφοράς της παραγωγής σε χώρες χαμηλού εργατικού κόστους, στις διεθνείς ροές κεφαλαίου, τις πολυεθνικές εταιρείες, το παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο και φυσικά την μετανάστευση. Τα ζητήματα αυτά είναι εξέχοντα στην ατζέντα τόσο των κομμάτων της ριζοσπαστικής αριστεράς όσο και των ακροδεξιών κομμάτων. Κοινό χαρακτηριστικό των λαϊκιστικών κομμάτων είναι η αντίθεση σχεδόν στα πάντα και στους πάντες, σε συνδυασμό με την απουσία ρεαλιστικών προτάσεων, που συχνά κρύβεται πίσω από ψέματα (λ.χ. σχετικά με την οικονομική συνεισφορά του Ηνωμένου Βασιλείου στον κοινοτικό προϋπολογισμό κατά την καμπάνια του Brexit) και βλακώδη μηνύματα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το αριστερό-δεξιό χάσμα αντικαθίσταται σταδιακά από ένα χάσμα μεταξύ συντηρητικών, κοινότοπων, παρωχημένων ιδεών και πιο ανοικτών, κοσμοπολίτικων, και προοδευτικών αξιών.

 

Τα βαθύτερα αίτια

Τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, η άνοδος του λαϊκισμού οφείλεται στην ευπάθεια της κατώτερης μεσαίας τάξης από την τεχνολογική πρόοδο και τον αυτοματισμό της παραγωγής. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι η άνοδος των λαϊκιστικών κομμάτων και η πολιτική πόλωση είναι ιδιαιτέρως έντονες σε περιοχές των ΗΠΑ και της Ευρώπης που ειδικεύονταν στην βιομηχανική παραγωγή η οποία έχει μεταφερθεί στην Κίνα, το Βιετνάμ και σε άλλες χαμηλού κόστους χώρες. Εκτός από αυτές τις μεσοπρόθεσμες τεχνολογικές εξελίξεις, η οικονομική ανασφάλεια στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ αυξήθηκε μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2010. Παρά την ανάκαμψη της οικονομικής δραστηριότητας τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη, η ανεργία μειώνεται αργά, ιδίως στις χώρες του Νότου, όπως η Ελλάδα. Και αυτό παρόλο που η συμμετοχή στην αγορά εργασίας μειώνεται σε ολόκληρο τον αναπτυγμένο κόσμο.

Στην πρόσφατη εργασία μας, που παρουσιάστηκε στο Ινστιτούτο Brookings, εξετάζουμε τον ρόλο της ευρωπαϊκής οικονομικής κρίσης (2007-2012) στην αύξηση της εκλογικής επιρροής των ακραίων λαϊκιστικών κομμάτων, καθώς και στις πεποιθήσεις των πολιτών σε 220 περιφέρεις σε 26 ευρωπαϊκές χώρες την περίοδο 2000-2017 (λ.χ., Δυτική Μακεδονία και λοιπές περιφέρεις στην Ελλάδα, Καταλονία και Σικελία και άλλες περιφέρειες στην Ισπανία και στην Ιταλία).

 

Ανεργία και εκλογές

Στο πρώτο τμήμα της εργασίας μας αναλύουμε τη σχέση μεταξύ της αύξησης της εκλογικής επιρροής των μη συστημικών κομμάτων και της αύξησης της ανεργίας πριν και μετά την κορύφωση της οικονομική κρίσης του 2007-2010. Διακρίνουμε μεταξύ τεσσάρων (όχι αμοιβαία αποκλειομένων) κατηγοριών κομμάτων:

  1. Ακραία δεξιά κόμματα με εθνικιστικό, ξενοφοβικό και συχνά ρατσιστικό πρόγραμμα (π.χ. Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα και True Finns στην Φιλανδία)

  2. Κόμματα της εξτρεμιστικής αριστεράς (π.χ. όπως το Podemos στην Ισπανία και ο ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα)

  3. Λαϊκίστικους κομματικούς οργανισμούς που δύσκολα κατατάσσονται στον άξονα αριστερά-δεξιά (όπως το τα Κίνημα των Πέντε Αστέρων στην Ιταλία)

  4. Ευρωσκεπτιστικά κόμματα (το UKIP στο Ηνωμένο Βασίλειο, το Jobbik στην Ουγγαρία, το Front National στη Γαλλία)

     

Όπως απεικονίζεται στα γραφήματα 1α-1β, βρίσκουμε μια ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της αύξησης της ανεργίας και της επιτυχίας των αντισυστημικών και των λαικιστικών κομμάτων. Κατά μέσο όρο, η αύξηση της ανεργίας κατά μία ποσοστιαία μονάδα συνδέεται με μία ανάλογου μεγέθους αύξηση του εκλογικού ποσοστού των αντισυστημικών ή των λαϊκιστικών κομμάτων. Η συσχέτιση είναι ιδιαιτέρως ισχυρή στις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου (Ισπανία, Πορτογαλία, Κύπρος, Ελλάδα, Ιταλία), ενώ απουσιάζει στις βορειοευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Ολλανδία, Σουηδία, Φιλανδία), όπου η κρίση ήταν βραχύβια, σχετικά μικρής έντασης και υπάρχει ισχυρό πλαίσιο κοινωνικής προστασίας.

Είναι αξιοσημείωτο ότι στις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου παρατηρούμε μια στενή συσχέτιση μεταξύ ανεργίας και προτίμησης ριζοσπαστικών αριστερών κομμάτων (ΣΥΡΙΖΑ, Podemos), ενώ στη βόρεια Ευρώπη η αύξηση της ανεργίας συσχετίζεται με την ψήφο για ακροδεξιά κόμματα. Στην Ανατολική Ευρώπη οι πολίτες στρέφουν την πλάτη τους στα κομουνιστικά και λοιπά ακροαριστερά κόμματα και επιλέγουν ξενοφοβικά και αντι-ευρωπαϊκά κόμματα (λ.χ. Πολωνία και Ουγγαρία).

Η ευρωπαϊκή κρίση εμπιστοσύνης και η άνοδος του λαϊκισμού-1

Η μεθοδολογία μας κρατά σταθερούς περιφερειακούς παράγοντες (που σχετίζονται με τη γεωγραφία, τους θεσμούς και πολιτισμικές αξίες και συμπεριφορές) και ελέγχει για κοινούς σε (ευρωπαϊκό ή περιφερειακό επίπεδο) τάσεις. Η συσχέτιση μεταξύ της λαϊκιστικής ψήφου και της ανεργίας δεν φαίνεται να αντικατοπτρίζει άλλους μεταβαλλόμενους σε επίπεδο χώρας ή περιφέρειας παράγοντες, όπως η μετανάστευση, η διαφθορά ή η εκπαίδευση. Προκειμένου να προχωρήσουμε στον προσδιορισμό της αιτιώδους επίδρασης της ανεργίας στη ψήφιση αντσυστημικών κομμάτων, εκτιμήσαμε οικονομετρικά υποδείγματα που συσχετίζουν την ψήφο με το τμήμα της ανεργίας που συνδέεται με τον κατασκευαστικό-οικοδομικό κλάδο, που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην κρίση σε ολόκληρο τον κόσμο. Σε περιοχές με μεγάλη αύξηση της οικοδομής πριν το 2007 παρατηρούμε συγκριτικά μεγαλύτερη αύξηση της ανεργίας μετά το 2008-2009. Σε αυτές τις περιοχές τα αντισυστημικά, λαϊκίστικα κόμματα φαίνεται να βρίσκουν πρόσφορο έδαφος. Η οικονομετρική μας ανάλυση καταδεικνύει τον εξής σύνδεσμο:

Αύξηση οικοδομής και κατασκευών (2000-2007) → Αύξηση της ανεργίας κατά την διάρκεια της κρίσης (2008-2012) → Αύξηση της επιρροής των αντισυστημικών κομμάτων (2012-2017).

Στη συνέχεια χρησιμοποιούμε την ψήφο των πολιτών του Ηνωμένου Βασιλείου  στο δημοψήφισμα του Ιουνίου του 2016 για την παραμονή στην Ευρωπαϊκή Ένωση ως ένα «εκτός δείγματος» τεστ (out-of-sample test) των αποτελεσμάτων μας. Τα αποτελέσματα, που συνοψίζονται στα Γραφήματα 2α-2β, δείχνουν ότι αν και το επίπεδο ανεργίας το 2014 στις 379 εκλογικές περιφέρειες του Ηνωμένου Βασιλείου δεν συσχετίζεται με την ψήφο για έξοδο από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η αύξηση (μεταβολή) της ανεργίας κατά την περίοδο της κρίσης (κατά τα έτη 2007-2015) εξηγεί σε σημαντικό βαθμό τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος.

Η ευρωπαϊκή κρίση εμπιστοσύνης και η άνοδος του λαϊκισμού-2

Κρίση και πολιτικές πεποιθήσεις

Πώς όμως επηρεάζει η οικονομική ανασφάλεια την εκλογική συμπεριφορά; Εξετάσαμε ατομικά στοιχεία για τις πεποιθήσεις και την αξίες των Ευρωπαίων πολιτών από τις Ευρωπαϊκές Κοινωνικές Έρευνες (European Social Surveys) που καλύπτουν την περίοδο 2000-2014. Διαπιστώσαμε ότι η αύξηση της ανεργίας έχει ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση της εμπιστοσύνης στο πολιτικό σύστημα, στην Ευρώπη και – σε μικρότερο βαθμό – στα δικαστήρια. Τα Σχήματα 3α-β απεικονίζουν την ισχυρή αρνητική συσχέτιση μεταξύ της μεταβολής της ανεργίας και της μείωσης της εμπιστοσύνης στα εθνικά και στο ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Αντιθέτως, δεν φαίνεται να υπάρχει μία γενική σχέση μεταξύ ανεργίας και έλλειψης εμπιστοσύνης (προς τους άλλους πολίτες).

Η ευρωπαϊκή κρίση εμπιστοσύνης και η άνοδος του λαϊκισμού-3

Τα ευρήματά μας επίσης δείχνουν ότι η ανεργία δεν συσχετίζεται με τον πολιτικό αυτοπροσδιορισμό των ερωτηθέντων στον παραδοσιακό αριστερό-δεξιό άξονα, αποτέλεσμα που εξηγεί την ταυτόχρονη άνοδο ακραία δεξιών και ριζοσπαστικών αριστερών πολιτικών μορφωμάτων. Παράλληλα, παρά το γεγονός ότι έχουν ιδρυθεί πολλά νέα κόμματα, οι ερωτηθέντες σε περιοχές που επλήγησαν από την κρίση αισθάνονται ότι κανένα κόμμα δεν είναι κοντά στις απόψεις τους.

Τέλος, υπάρχει σημαντική ετερογένεια στις πεποιθήσεις των πολιτών για το μέλλον του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Κατά μέσο όρο, οι μεταβολές στην ανεργία δεν συνδέονται ούτε με την άποψη ότι η Ε.Ε. έχει προχωρήσει υπερβολικά ούτε με την άποψη ότι η ενοποίηση της Ε.Ε. πρέπει να προχωρήσει άμεσα. Στον Νότο όμως, η αύξηση της ανεργίας συνδέεται με την ελπίδα μίας βαθύτερης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Αντίθετα, στον Βορρά και στο Κέντρο, στις περιοχές που επλήγησαν περισσότερο από την κρίση, οι ερωτηθέντες πιστεύουν ότι το ευρωπαϊκό εγχείρημα έχει προχωρήσει πολύ περισσότερο από αυτό που έπρεπε. Αυτές οι αντιλήψεις εξηγούν την συγκριτικά μεγαλύτερη αύξηση των αντι-ευρωπαϊκών κομμάτων στις κεντρικές και βορειοευρωπαϊκές χώρες.

Τα αποτελέσματα αυτά προκύπτουν ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας. Η σχέση μεταξύ ανεργίας και δυσπιστίας στους εθνικούς και ευρωπαϊκούς θεσμούς είναι ισχυρότερη για τους αποφοίτους δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Αυτό το αποτέλεσμα συνάδει με ευρήματα από τις ΗΠΑ , όπου η λαϊκιστική ψήφος είναι ιδιαιτέρως υψηλή μεταξύ άνεργων ανειδίκευτων εργαζομένων.

 

Διδάγματα

Τα προηγούμενα χρόνια το πολιτικό σύστημα σε πολλές χώρες αναγκάστηκε συχνά να εφαρμόσει διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στο πλαίσιο έντονα περιοριστικής δημοσιονομικής πολιτικής. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, αναγκαίες μεταρρυθμιστικές πολιτικές στις αγορές εργασίας και προϊόντων, την δημόσια διοίκηση και στο δικαστικό σύστημα, συντελέστηκαν ταυτόχρονα με μία πρωτόγνωρη λιτότητα που μείωσε δραστικά μισθούς και συντάξεις.

Οι μεταρρυθμίσεις απαιτούν την εμπιστοσύνη των πολιτών: οι ψηφοφόροι πρέπει να πιστεύουν ότι τα μελλοντικά οφέλη από τις επώδυνες αλλαγές δεν θα κατανεμηθούν με άδικο τρόπο, ωφελώντας αποκλειστικά τις ελίτ. Εάν δεν υπάρχει εμπιστοσύνη στο πολιτικό σύστημα, οι μεταρρυθμίσεις δεν μπορούν να εφαρμοστούν εύκολα – και η ανεργία θα παραμένει υψηλή. Ταυτόχρονα, η αυξανόμενη δυσπιστία προς τα δικαστήρια είναι ανησυχητική, καθώς οι νομικοί θεσμοί αποτελούν πυλώνες των δυτικών δημοκρατιών και των καπιταλιστικών κοινωνιών.

Η ερευνά μας, σε συνδυασμό με παράλληλες εργασίες που εστιάζουν στις ΗΠΑ, την Αγγλία και άλλες χώρες, δείχνει ότι είναι ιδιαιτέρως σημαντική η παροχή κοινωνικής προστασίας σε αυτούς που έχουν πληγεί από την κρίση και την παγκοσμιοποίηση. Πέρα από τα οικονομικά οφέλη που έχουν οι κεϊνσιανές πολιτικές σε περιόδους ασθενούς ζήτησης, η κοινωνική προστασία αποτελεί κρίσιμο ανάχωμα κατά του λαϊκισμού και τη συνωμοσιολογία. Η τρέχουσα δυναμική ανάκαμψης της ευρωπαϊκής οικονομίας προσφέρει την ευκαιρία να σπάσει ο φαύλος κύκλος της ανεργίας-δυσπιστίας-λαϊκισμού. Είναι μία ευκαιρία που δεν πρέπει να χαθεί.

 

 

 

Ο Ηλίας Παπαϊωάννου είναι Καθηγητής Οικονομικών στην Σχολή Επιχειρήσεων του Λονδίνου (London Business School).

Το άρθρο αυτό συνοψίζει ερευνητική εργασία με τον Yann Algan (καθηγητή Οικονομικών στο Science Po και Πρύτανη στης Σχολής Δημόσιας Διοικήσης), την Ευγενία Πάσσαρη (Επίκουρη Καθηγήτρια Χρηματοοικονομικής στο Πανεπιστήμιο του Παρισίου) και τον Sergei Guriev (επικεφαλής οικονομολόγο της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης). The European Trust Crisis and the Rise of Populism. Brookings Papers on Economic Activity, forthcoming.

 

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή