*Ο κ. Ian O. Lesser είναι αντιπρόεδρος του German Marshall Fund των ΗΠΑ.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι μια καταιγίδα που μαίνεται στα ανατολικά της Ευρώπης. Οι συνέπειές του όμως θα γίνουν αισθητές και στον Νότο. Η Ανατολική Μεσόγειος θα επηρεαστεί με ποικίλους τρόπους. Οι επιπτώσεις θα είναι ιδιαίτερα σοβαρές στην Ελλάδα και στους γείτονές της. Η ρωσική παρουσία και οι ενέργειες της Μόσχας είναι ένα στοιχείο της εξίσωσης. Ο αντίκτυπος του πολέμου στην παγκόσμια τάξη και οι φιλοδοξίες των περιφερειακών δυνάμεων είναι ένα δεύτερο στοιχείο. Σε αυτά πρέπει να προστεθεί η γενικευμένη αύξηση της ανασφάλειας κάθε είδους, μαζί με τα νέα ιδεολογικά χάσματα.
Ακόμη και πριν από τον πόλεμο στην Ουκρανία, η Ρωσία είχε επιστρέψει στη Μεσόγειο. Η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Μόσχα και ο τρέχων πόλεμος στην Ουκρανία συνδέονται με τις ρωσικές στρατηγικές βλέψεις στα ανατολικά. Ο έλεγχος της Κριμαίας και η κυριαρχία στη Μαύρη Θάλασσα είναι ζωτικής σημασίας για τη δυνατότητα της Ρωσίας να επικρατήσει ως ναυτική δύναμη στη Μεσόγειο. Το γεγονός ότι η Ρωσία δεν κατάφερε να ελέγξει αυτόν τον χώρο –για την ακρίβεια, η θέση της είναι πολύ χειρότερη από ό,τι πριν από τον Φεβρουάριο του 2022– δεν μειώνει τη σημασία της από την οπτική γωνία της Μόσχας. Τα δύο περιφερειακά θέατρα τελικά συνδέονται.
Οι ρωσικές επεμβάσεις σε Συρία, Λιβύη και στην περιοχή του Σαχέλ στη Βόρεια Αφρική, είτε άμεσα είτε έμμεσα με τη βοήθεια αντιπροσώπων και μισθοφόρων, κατέστησαν τη Μόσχα έναν σημαντικό παίκτη στις τρέχουσες κρίσεις γύρω από τη Μεσόγειο και τα παράλια. Με πολλούς τρόπους, αυτές οι επεμβάσεις προβληματίζουν Τουρκία και Γαλλία και φυσικά τους συμμάχους στο ΝΑΤΟ στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Οι υφιστάμενες σχέσεις με την Αλγερία, τη Συρία, ακόμη και την Αίγυπτο, ενισχύθηκαν. Τούτου δοθέντος και με εξαίρεση τη Συρία, καμία από αυτές τις εξελίξεις δεν έχει αναδείξει τη Ρωσία σε σοβαρό διαμεσολαβητή για την ασφάλεια στην περιοχή, όπου Ευρώπη και ΗΠΑ παίζουν τον σημαντικότερο ρόλο. Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι μια απαιτητική σύρραξη στην Ουκρανία χωρίς ορατό τέλος θα δυσκολέψει την ανάληψη μιας αποφασιστικής παρουσίας της Μόσχας στη Μεσόγειο. Η μεταφορά των ρωσικών δυνάμεων και των άτακτων μαχητών από τη Συρία στην Ουκρανία υπογραμμίζει αυτή την πιθανότητα.
Με κάθε συμβατικό κριτήριο, η Ρωσία δεν είναι ικανή να ασκήσει μεγάλη στρατιωτική ισχύ με τρόπο που θα απειλούσε σοβαρά το ΝΑΤΟ στη Μεσόγειο. Τα συμβατικά κριτήρια όμως δεν είναι απαραιτήτως και τα πλέον ακριβή. Η πολιτική και επικοινωνιακή επιρροή της Ρωσίας στην περιοχή και ειδικά στην ανατολική Μεσόγειο είναι πολύ πιο ενδεικτική. Οι οικονομικοί δεσμοί και οι ομολογουμένως σύνθετες θρησκευτικές συμπάθειες μπορούν να παίξουν ρόλο στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Το Ισραήλ με τους στενούς στρατηγικούς του δεσμούς με διατλαντικούς εταίρους, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ και της Ελλάδας, έχει τις δικές του περίπλοκες σχέσεις με τη Μόσχα. Το Ισραήλ καταδικάζει τον ρωσικό πόλεμο στην Ουκρανία. Η δυνατότητα της χώρας, όμως, να υποστηρίξει το Κίεβο σε επίπεδο στρατιωτικό και παροχής πληροφοριών δεν είναι ξεκάθαρη. Αποτελεί, δε, αντικείμενο αντιπαράθεσης μέσα στους ισραηλινούς στρατηγικούς κύκλους. Οι συγκλίνουσες σχέσεις μεταξύ Μόσχας και Τεχεράνης ενδέχεται να παίξουν αποφασιστικό ρόλο σε αυτή τη δύσκολη συζήτηση.
Η Τουρκία είναι στο επίκεντρο της ρευστής γεωπολιτικής σκηνής, που εξελίσσεται. Οι Έλληνες θα αναρωτηθούν, φυσικά, για τις συνέπειες του πολέμου στην Ουκρανία και την προοπτική μιας μόνιμης σύγκρουσης με τη Ρωσία. Η πραγματικότητα μιας εκλογικής χρονιάς στην Τουρκία απλώς επιτείνει την αβεβαιότητα. Τα τελευταία χρόνια, μια αποτελεσματική συμμαχία μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 κατέρρευσε, εγκυμονώντας σοβαρά ρίσκα για τη σταθερότητα στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο. Η ρητορική της Άγκυρας είναι επιθετική. Αυτό ισχύει και σε επιχειρησιακό επίπεδο, αν και εντός ορίων. Παρά την ατμόσφαιρα κλιμακούμενου εθνικισμού, η Άγκυρα δεν αναζητά μια σύγκρουση που θα διακινδύνευε πλήρη κατάρρευση των σχέσεών της με τη Δύση, καθώς η εικόνα περιφερειακής ασφάλειας σκοτεινιάζει με απρόβλεπτο τρόπο. Τα πράγματα, όμως, θα μπορούσαν να στραβώσουν και η απειλή επεισοδίων ή κλιμάκωσης είναι υπαρκτή. Περιττό να επισημάνω ότι η Ρωσία είναι εκείνη που κερδίζει από αυτές τις εντάσεις εντός ΝΑΤΟ. Στην πραγματικότητα, η Άγκυρα θα έπρεπε να φροντίσει να αποφύγει διενέξεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην απώλεια εμπιστοσύνης εκ μέρους των συμμάχων της. Η Τουρκία είναι πλήρως εκτεθειμένη στο ρίσκο μιας πιο άμεσης σύγκρουσης με τη Ρωσία στη Μαύρη Θάλασσα ή στη Συρία. Το άρθρο 5 και οι δεσμεύσεις που απορρέουν από αυτό δεν ενεργοποιούνται αυτόματα. Προϋποθέτουν πολιτική συναίνεση, την οποία η Άγκυρα θα μπορούσε να υπονομεύσει μέσα από εντάσεις στο εσωτερικό της Συμμαχίας.
Πράγματι οι πιθανότητες μιας άμεσης σύγκρουσης μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσίας δεν περιορίζονται στο ανατολικό σκέλος της Συμμαχίας, τη Βαλτική, την Αρκτική ή τη Μαύρη Θάλασσα. Ρωσικές και νατοϊκές δυνάμεις επιχειρούν πολύ κοντά στη Συρία, στο Σαχέλ και στη Μεσόγειο. Και σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσε κάτι να πάει στραβά, ατυχήματα ή λάθος εκτιμήσεις να οδηγήσουν σε μια κλιμάκωση. Στο πλαίσιο αυτό είναι ανησυχητικό το γεγονός ότι κάποιες διευθετήσεις στον αέρα ή στη θάλασσα για τον περιορισμό των κινδύνων που είχαν τεθεί σε εφαρμογή μεταξύ Ανατολής και Δύσης στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου έχουν εκπνεύσει ή αγνοηθεί.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία οδήγησε σε επισιτιστική κρίση στη Νότια Μεσόγειο, σε συνδυασμό με οικονομικές πιέσεις που απορρέουν από την ενεργειακή κρίση και επηρεάζουν ήδη τις κοινωνίες στη Βόρεια Αφρική και στο Λεβάντε. Αυτό μπορεί να έχει συνέπειες για την πολιτική σταθερότητα σε περιοχές όπως η Αίγυπτος, ο Λίβανος και το Κέρας της Αφρικής. Η αστάθεια στη Μεσόγειο, στο μεταξύ, θα μπορούσε να έχει άμεσες συνέπειες στην Ανατολική Ευρώπη. Οι προσφυγικές ροές κατά μήκος της Μεσογείου φτάνουν ήδη σε επίπεδα που έχουμε να δούμε από την οξύτατη μεταναστευτική κρίση του 2015. Ο πόλεμος στην Ουκρανία επιτείνει τις πιέσεις, με συνέπειες για την ανθρωπιστική ασφάλεια και την ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή.
Η πολιτική των κυρώσεων θα είναι άλλη μία πηγή προστριβών. Ο πόλεμος παρήγαγε μια πρωτόγνωρα συντονισμένη ανταπόκριση από τους δυτικούς συμμάχους με συναπτά κύματα κυρώσεων. Μέχρι τώρα οι κυρώσεις ελάχιστα άλλαξαν τη συμπεριφορά της Ρωσίας. Έχουν υπάρξει πολύ πιο αποτελεσματικές ως οχήματα διεθνούς ομοφωνίας και ίσως τιμωρίας. Γι’ αυτό η υποδοχή τους στην Ανατολική Μεσόγειο ήταν αντιφατική. Η Τουρκία, αλλεργική στις κυρώσεις επί της αρχής, αλλά και εξαιτίας των δικών της οικονομικών προβλημάτων, απέφυγε την οικονομική αναχαίτιση της Μόσχας. Η Ελλάδα και η Κύπρος θα προσπαθήσουν να παραμείνουν εντός του ευρωπαϊκού κατεστημένου, υπάρχουν όμως σαφείς λόγοι για τον περιορισμό της ζημιάς στη ναυσιπλοΐα και στον τουρισμό.
Υπάρχει κάποιο αισιόδοξο σημάδι σε αυτή την ενοχλητική αποτίμηση; Ίσως αυτό που αφορά τη μακροπρόθεσμη προοπτική της ενεργειακής ανάπτυξης. Μέχρι σήμερα η ενεργειακή δυναμική και οι προοπτικές των υποδομών στην Ανατολική Ευρώπη παρέμειναν ευχολόγια. Μόνο η Αίγυπτος και σε κάποιον βαθμό το Ισραήλ έχουν συνειδητοποιήσει τα ουσιαστικά πλεονεκτήματα των ενεργειακών αποθεμάτων στην περιοχή. Αυτό θα μπορούσε να αλλάξει. Η προσπάθεια για επαναπροσανατολισμό των ευρωπαϊκών πηγών ενέργειας μακριά από τη Ρωσία θα μπορούσε να οδηγήσει σε ευρεία αύξηση υποστήριξης και χρηματοδότησης για σχέδια της νότιας περιφέρειας της ηπείρου. Αυτό θα μπορούσε να περιλαμβάνει την παραγωγή υδρογόνου, καθώς και υδρογονανθράκων. Η απομάκρυνση από τις ρωσικές πηγές ενέργειας θα μπορούσε να ενισχύσει την εμπορική βιωσιμότητα πολλών μελλοντικών αγωγών. Θα μπορούσε επίσης να οδηγήσει στην ενσωμάτωση της Τουρκίας στις υπάρχουσες διευθετήσεις για τον East Med και να προωθήσει την ενεργειακή συνεργασία, μια δυνάμει αποφασιστικής σημασίας εξέλιξη για το εμπόριο και την περιφερειακή σταθερότητα. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας επίσης θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέρος της εξίσωσης.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία μπορεί να είναι μια παρατεταμένη καταιγίδα στην Ανατολή, αλλά οι κεραυνοί θα ακουστούν στον Νότο, καθώς και στην Ανατολική Μεσόγειο.