Οι κοινωνίες εξελίσσονται μέσα στον χρόνο και μετά από σημαντικά γεγονότα, ή απλώς μέσω αλλαγών στην πράξη, έρχεται μια νέα «κανονικότητα» που αντικαθιστά την παλαιά. Ο σχηματισμός της Ε.Ε. υπήρξε ένα τέτοιο σημαντικό γεγονός για τα ευρωπαϊκά έθνη, η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης επίσης και η πανδημία του κορωνοϊού ένα ακόμη. Για την Ελλάδα, και πριν από την πανδημία, η κύρια εξέλιξη που διαμόρφωσε τη σημερινή νέα κανονικότητα ήταν η πρόσφατη κρίση χρέους. Η χώρα υπέστη δραματική πτώση του βιοτικού επιπέδου της και πολλές οικογένειες διολίσθησαν στη φτώχεια. Αλλά παρά τις δραματικές εξελίξεις, είναι σημαντικό το ότι η θέση της Ελλάδας στην Ε.Ε. και στην Ευρωζώνη διατηρήθηκε.
Η εμπειρία της κρίσης χρέους και το νέο σχήμα που έχει λάβει έκτοτε η Ε.Ε. έχουν επαναπροσδιορίσει και τον ρόλο του κράτους σε αυτή τη νέα κανονικότητα. Τι είδους οικονομία πρέπει να έχει εφεξής η Ελλάδα για να ευημερήσει;
Ένας παράγοντας που με κινητοποίησε για να γράψω γύρω από αυτό το θέμα ήταν κάποιες επικρίσεις που εκφράστηκαν όταν, από κοινού με άλλους συναδέλφους μου, συντάξαμε την ανεξάρτητη Έκθεση περί της ανάπτυξης μετά από πρόσκληση της ελληνικής κυβέρνησης. Φαίνεται πως στην Ελλάδα συχνά κυριαρχεί κάποιου είδους παρανόηση για τον ρόλο του κράτους, για το τι μπορεί να κάνει και τι θα έπρεπε να κάνει. Το ίδιο ισχύει και για την Κύπρο και παρόμοιες παρατηρήσεις ισχύουν τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ελλάδα.
Είναι σημαντικό να υπάρξει συνείδηση πως η Ελλάδα είναι μια μικρή σε πληθυσμό χώρα, όμως πλήρως ενσωματωμένη στη μεγαλύτερη ενιαία αγορά στον κόσμο. Μας δεσμεύουν πολυάριθμες συνθήκες που έχουμε υπογράψει και πρέπει να σεβόμαστε διάφορους νομικούς περιορισμούς. Είναι επιλογή μας. Κανείς δεν μας το επέβαλε και όλες οι κυβερνήσεις, δεξιάς ή αριστερής κατεύθυνσης, συμπεριλαμβανομένης και της τελευταίας, του κ. Τσίπρα, έχουν επιβεβαιώσει πως αυτό είναι το πεπρωμένο μας.
Στη διάρκεια της κρίσης χρέους, θα μπορούσαμε να έχουμε αποσχισθεί, να έχουμε επιστρέψει στη δραχμή και να έχουμε επιλέξει το δικό μας πολιτικό σύστημα. Δεν το κάναμε, όμως, και είμαι ευτυχής που δεν το κάναμε, επειδή πιστεύω ότι είναι καλό για την Ελλάδα να αποτελεί μέλος της Ε.Ε. Πρέπει να θυμόμαστε ότι ως μέλη της Ένωσης οφείλουμε να δίνουμε στο κράτος έναν ρόλο αφενός συμβατό με τις δεσμεύσεις προς την Ε.Ε. και αφετέρου ικανό να αξιοποιεί προς όφελος της χώρας τις περισσότερες από τις άφθονες ευκαιρίες που μας προσφέρει η Ε.Ε.
Στην Ε.Ε. υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στην οικονομία και την κοινωνία. Σε ό,τι αφορά την οικονομία, έχουμε νομικές υποχρεώσεις. Σε ό,τι αφορά την κοινωνία, έχουμε περισσότερα περιθώρια να επιλέγουμε την πολιτική μας. Η οικονομική φιλοσοφία που διέπει την Ε.Ε. είναι η ελεύθερη αγορά (lassez faire) με μόνο μικρά περιθώρια απόκλισης. Η φιλοσοφία αυτή είναι υπέρ του ιδιωτικού τομέα στην παραγωγή αντί για κρατικά ελεγχόμενες βιομηχανίες, υπέρ των ιδιωτικών επιχειρήσεων και της επιχειρηματικότητας, απαγορεύει τις κρατικές ενισχύσεις σε προβληματικές επιχειρήσεις, ενώ υποστηρίζει τις ανταγωνιστικές και ευέλικτες αγορές, συμπεριλαμβανομένων των αγορών εργασίας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση κατέληξε σε αυτή τη φιλοσοφία μετά από εμπειρία πολλών ετών και αφού μελέτησε τις πλέον επιτυχημένες χώρες στον κόσμο και την οικονομική τους ανάπτυξη. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και άλλων οικονομιών κεντρικού σχεδιασμού, όπως και η ανάπτυξη που γνώρισε η Κίνα, αφότου υιοθέτησε το μοντέλο της ανοικτής αγοράς, σίγουρα ελήφθησαν υπόψη στις επιλογές της Ε.Ε.
Σε ό,τι αφορά την κοινωνία, η Ε.Ε. έχει στο κέντρο της ένα σύστημα διακυβέρνησης, το «ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος». Οι κύριοι ευρωπαϊκοί θεσμοί προσφέρουν μεγαλύτερη ελευθερία ελιγμών στην κοινωνική πολιτική των κρατών-μελών, αλλά σίγουρα ευνοούν αυτό το σύστημα διακυβέρνησης, που ξεχωρίζει την Ευρώπη από άλλες περιοχές του πλανήτη. Έχει στο κέντρο του την ισχυρή στήριξη στα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος, στους ανέργους και στα άτομα με ειδικές ανάγκες, ένα καλό συνταξιοδοτικό σύστημα για τους ηλικιωμένους, παιδεία τόσο για τους νεότερους όσο και για τους μεγαλύτερους εργαζομένους και καθολική κάλυψη κοινωνικής ασφάλισης.
Η πανδημία κατέδειξε πόσο σημαντικό είναι να έχουμε ένα ισχυρό σύστημα υγείας και καλή κοινωνική πρόνοια για τις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης προσφέρει ασφάλεια της εργασίας, του εισοδήματος και κοινωνικές υπηρεσίες σε περίπτωση ανάγκης. Ο συνδυασμός της ευέλικτης οικονομίας με την κοινωνική ασφάλιση έχει δημιουργήσει μια νέα κατάσταση, που αποδίδεται με τον όρο «ευελιξία με ασφάλεια» (flexicurity).
Το flexicurity
Η ευελιξία με ασφάλεια είναι σύστημα που εφάρμοσαν πρώτοι οι Δανοί τη δεκαετία του 1990. Ο όρος «flexicurity» οφείλεται στον τότε πρωθυπουργό τους. Ακολούθησαν πολλές άλλες χώρες και ιδιαίτερα η Ολλανδία, που υπήρξε πρωτοπόρος σε ένα παρεμφερές σύστημα, καθώς και οι άλλες σκανδιναβικές χώρες. Το υιοθέτησε επίσημα η Ε.Ε. το 2007 ως το προτιμώμενο σύστημα διακυβέρνησης. Έκτοτε, έχουν δημοσιευθεί πολλές μελέτες σχετικά με αυτό το σύστημα. Σύμφωνα με την Ε.Ε., το σύστημα αυτό έχει τέσσερις θεμελιώδεις πυλώνες: τις ευέλικτες και αξιόπιστες συμβάσεις και εμπορικές σχέσεις, την ολοκληρωμένη στρατηγική διά βίου μάθησης, τις αποτελεσματικές ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης και τα σύγχρονα συστήματα κοινωνικών ασφαλίσεων.
Η ιδιότητά μας ως μέλους της Ε.Ε. μας διευκολύνει να κινούμαστε ταχύτερα προς αυτή την κατεύθυνση και να επιτυγχάνουμε την ευημερία, χάρη στα κεφάλαια που είναι στη διάθεση όσων κρατών-μελών υιοθετούν πολιτικές συμβατές με την ευελιξία με ασφάλεια.
Οι συστάσεις μας προς την ελληνική κυβέρνηση εναρμονίζονται με αυτή τη γενική προσέγγιση στη διαχείριση της οικονομίας. Οι πολιτικές που συστήνουμε για το σύστημα δικαιοσύνης και τον δημόσιο τομέα θα καταστήσουν πιο ευέλικτες και διαφανείς τις σχέσεις στην αγορά και θα προσελκύσουν επενδύσεις. Οι συστάσεις μας για τα προγράμματα κατάρτισης, τους ανέργους, τις νέες μητέρες και τους νέους πατέρες έχουν σχεδιασθεί με στόχο να παρέχουν ένα καλό σύστημα διά βίου μάθησης και ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης, που θα αυξήσουν την εργασία και θα διευκολύνουν περισσότερες γυναίκες να ενταχθούν στην αγορά εργασίας, να χρησιμοποιήσουν τις γνώσεις τους και τις δεξιότητές τους και να αμειφθούν ανάλογα. Και οι συστάσεις μας για τη στήριξη των οικογενειών χαμηλού εισοδήματος, τις βιώσιμες συντάξεις και τη μεταρρύθμιση του φορολογικού συστήματος θα ενισχύσουν το σύστημα κοινωνικών ασφαλίσεων και προστασίας.
Οι πρωτοπόροι
Στη σύγχρονη οικονομική ανάλυση συχνά εντοπίζεται μια μικρή ομάδα ισχυρότερων οικονομιών που προηγείται και πολλές άλλες χώρες ακολουθούν. Ο ταχύτερος δρόμος για όσους ακολουθούν είναι να αντιγράψουν τις καλύτερες πρακτικές όσων προπορεύονται, με τις απαραίτητες προσαρμογές. Στην περίπτωση της Ελλάδας, μιας μικρής χώρας σε μια πολύ μεγάλη αγορά, αυτοί που προπορεύονται είναι οι χώρες που ανέφερα πριν: η Σουηδία, η Δανία, η Ολλανδία και μια-δυο άλλες χώρες με υψηλά εισοδήματα και χαμηλά επίπεδα ανισότητας. Σε καμία περίπτωση η μεγαλύτερη ελευθερία στην οικονομία δεν αντιφάσκει με ένα περισσότερο αποτελεσματικό κράτος· ακριβώς το αντίθετο ισχύει.
Διατυπώθηκαν επικρίσεις ότι κάποιες από τις προτάσεις μας έχουν διατυπωθεί και στο παρελθόν. Δεν με εκπλήσσει. Αναφερόμαστε συχνά σε πολιτικές που έχουν δοκιμαστεί σε επιτυχημένες μικρές χώρες της Ευρώπης και τώρα τυγχάνουν γενικής εμπιστοσύνης. Δεν τις επινοήσαμε εμείς. Συχνά το μυστικό της επιτυχίας είναι να σκέφτεται κανείς με ποιον τρόπο μπορεί να εφαρμόσει τις καλύτερες πρακτικές των πιο επιτυχημένων χωρών. Αυτό είναι και ένα ισχυρό σημείο των συστάσεών μας. Το να υποδείξουμε στους πολιτικούς που θέλουν να προχωρήσουν, για να προσφέρουν ευημερία στη χώρα, πού ακριβώς βρίσκονται οι στρεβλώσεις και τι πρέπει να κάνουν στην πράξη για να τις υπερβούν. Όχι το να επινοήσουμε εκ νέου τη θεωρία της οικονομικής ανάπτυξης.