Tον πρίγκιπα Φίλιππο να υποκλίνεται στη σύζυγό του και άρτι ενθρονισθείσα βασίλισσα Ελισάβετ παρακολουθήσαμε όλοι, άνδρες και γυναίκες, με δέος στη δημοφιλή σειρά «The Crown» του Netflix. Σεναριακά αποτελούσε τη στιγμή της κορύφωσης, ενώ ταυτόχρονα σηματοδοτούσε την αναγνώριση της εξουσίας μιας γυναίκας όχι μόνο από τον λαό της Κοινοπολιτείας, αλλά και από τον σύζυγό της – και δη στις αρχές της δεκαετίας του ’50. Έκτοτε, έχουμε ζήσει λίγες στιγμές ανάλογης συγκίνησης στην πραγματική ζωή. Η Άγκελα Μέρκελ, η Κάμαλα Χάρις, η Τζασίντα Άρντεμ, αλλά και η Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, χαρισματικές ηγέτιδες, αποτελούν φωτεινές εξαιρέσεις σε έναν κανόνα που επιβιώνει σε πείσμα των κοινωνικών εξελίξεων, διαιωνίζοντας τους άνδρες σε θέσεις ισχύος.
Οι αριθμοί, δυστυχώς, μιλούν από μόνοι τους και προκαλούν, στην περίπτωση της χώρας μας τουλάχιστον, θλίψη. Στις τελευταίες εθνικές εκλογές, το 2019, εξελέγησαν 65 γυναίκες βουλευτές, ενώ οι τελευταίες δημοτικές και περιφερειακές εκλογές ανέδειξαν μόλις 19 γυναίκες δημάρχους και μία περιφερειάρχη. Η εικόνα δεν αλλάζει πολύ σε άλλους χώρους. Εν προκειμένω, μόλις 10,2% είναι η γυναικεία εκπροσώπηση σε ΔΣ μεγάλων εταιρειών, ενώ οι γυναίκες σε ανώτερες διοικητικές θέσεις είχαν φθάσει το 26% το 2018, για να «πέσουν» εκ νέου στο 22% το 2019 (στοιχεία από την έρευνα «Breaking the glass ceiling» της Vodafone). Kανείς δεν γνωρίζει, βέβαια, αν αυτά τα ποσοστά θα συμπιεστούν περαιτέρω την επαύριον της πανδημίας. Η κατάσταση, όμως, διαφέρει σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπως στη Γαλλία, τη Σουηδία και την Ιταλία, όπου οι γυναίκες εκπροσωπούν το 41,2%, το 36,9% και το 32,3% αντίστοιχα των ΔΣ, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Γνώστες επισημαίνουν ότι η μεγαλύτερη συμμετοχή των γυναικών δεν προέκυψε τυχαία. Προηγήθηκε, στην περίπτωση της Γαλλίας για παράδειγμα, σχετική νομοθετική ρύθμιση, η οποία σταδιακά συνέβαλε στην αλλαγή του τοπίου στην επιχειρηματικότητα.
Οι γυναίκες, πάντως, που κατορθώνουν να φτάσουν στην κορυφή, σπάζοντας την περίφημη γυάλινη οροφή, μονοπωλούν μοιραία την προσοχή μας. Η κοινή γνώμη και τα μέσα ενημέρωσης αντιμετωπίζουν με ιδιαίτερο ενδιαφέρον –που ουκ ολίγες φορές πλησιάζει στα όρια της αδιακρισίας– την προσωπική τους ζωή. Αυτό εκπορεύεται μάλλον από την παγιωμένη άποψη ότι κάθε γυναίκα που χαράσσει επιτυχημένη πορεία στα επαγγελματικά της σίγουρα δυστυχεί στα προσωπικά της, αφού «δεν μπορεί να τα καταφέρνει εξίσου καλά και στους δύο τομείς» ή «αφιερώνει χρόνο στην καριέρα της και σίγουρα παραμελεί τον σύζυγο και τα παιδιά της». Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει τέτοια επιχειρήματα; Η πατριαρχική κοινωνία φαίνεται ότι ερμηνεύει, δικαιολογεί ή τέλος πάντων ανέχεται την επαγγελματική επιτυχία των γυναικών μόνο αν την «ισοσκελίσει» με έναν συμβατικό γάμο, ένα διαζύγιο ή την απέραντη μοναξιά. Αυτή η επιχειρηματολογία, βέβαια, αγνοεί την αποδεδειγμένη ικανότητα του γυναικείου εγκεφάλου να διεκπεραιώνει πολλά και διαφορετικά καθήκοντα ταυτόχρονα. Μπορεί η ιστορία να απέδωσε τη δεξιότητα του multitasking στον Ναπολέοντα, η επιστήμη, ωστόσο, θα την είχε αποδώσει αναμφισβήτητα στη… Ζοζεφίνα.
O πρώτος «second gentleman» των ΗΠΑ
Η ύπαρξη συντρόφου στο πλευρό μιας ισχυρής γυναίκας, επομένως, ιντριγκάρει και όλοι θέλουν να τον «ψυχογραφήσουν». Ο αστικός μύθος θέλει τους άνδρες να μην μπορούν να συνυπάρξουν με δυναμικές γυναίκες, από τις οποίες υποτίθεται ότι νιώθουν απειλή. Αν, λοιπόν, δεν μπορούν να διαχειριστούν μια γυναίκα που υπερέχει σε σπουδές, γνώσεις, διασυνδέσεις ή απλώς σε ταμπεραμέντο, πώς μπορούν να ζουν κάτω από την ίδια στέγη με την πρωθυπουργό μιας χώρας ή την επικεφαλής του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου;
Τον σύζυγό της σύστησε στην υφήλιο με την πρόσφατη εκλογή της η Κάμαλα Χάρις. Ο πρώτος «second gentleman», Νταγκ Έμχοφ, εγκαινιάζει έναν ρόλο που μέχρι τώρα δεν υπήρχε καν, κάτι που του προσδίδει βέβαια την ελευθερία να τον προσδιορίσει ο ίδιος κατά το δοκούν. Ο Νταγκ και η Κάμαλα, που γνωρίστηκαν μέσω κοινής φίλης το 2013 και παντρεύτηκαν έναν χρόνο αργότερα, φέρνουν νέα ήθη στην αμερικανική (πολιτική) σκηνή. Ο 56χρονος Αμερικανοεβραίος θαυμάζει τη γυναίκα που ερωτεύτηκε και το δηλώνει ευθαρσώς όχι μόνο στην ίδια, αλλά και δημοσίως, σε προεκλογικές συγκεντρώσεις και σε τηλεοπτικές συνεντεύξεις. Και μάλιστα δεν είναι ο μοναδικός φαν της Κάμαλα με το επίθετο Έμχοφ, αφού ακόμα και η πρώην σύζυγός του εργάστηκε στην προεκλογική εκστρατεία της 56χρονης σημερινής αντιπροέδρου.
Ο Νταγκ, ο οποίος μετακόμισε στην Ουάσιγκτον, απ’ όπου σύμφωνα με δημοσιεύματα θα πραγματοποιήσει από κοινού με την «Πρώτη Κυρία» Μπάιντεν εκστρατεία υπέρ των εμβολίων, παραιτήθηκε από τη δουλειά του στο δικηγορικό γραφείο DLA Piper του Λος Άντζελες και θα παραμείνει εκτός δικηγορίας τα επόμενα χρόνια. Μέλημά του θα είναι να στέκεται στο πλευρό της Κάμαλα, ένα καθήκον όχι και τόσο εύκολο, αν αναλογιστούμε τη δουλειά που θα κληθεί να διεκπεραιώσει προσεχώς εκείνη. «Είναι σημαντικό για έναν άνδρα να στηρίζει μια ισχυρή και υπέροχη γυναίκα», διατείνεται ο Νταγκ· ίσως γι’ αυτό το αφιέρωμα του γυναικείου περιοδικού Marie Claire στον ίδιο τιτλοφορείται «The Good Husband». Ως υπότιτλο, πάντως, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε: «Ποιος τύπος άνδρα μπορεί να βοηθήσει μια γυναίκα να ανελιχθεί». Στέλνοντας ένα ηχηρό μήνυμα στα ζευγάρια της επόμενης γενιάς. «Eίναι δύσκολο να μην παρατηρήσεις ότι η σύντροφός σου ξαφνικά έχει τρεις κοστουμαρισμένους, όμορφους, καλά εκπαιδευμένους άνδρες που την ακολουθούν σε κάθε κίνηση, τη στιγμή μάλιστα που εγώ δεν είχα καν ένα κοστούμι της προκοπής», περιγράφει σε ένα εξομολογητικό κείμενο στον Guardian ο σύντροφος της πρωθυπουργού της Νέας Ζηλανδίας, λίγο καιρό αφότου εκείνη ανέλαβε για πρώτη φορά την εξουσία, το 2017. Ο Κλαρκ Γκέιφορντ, μέχρι τότε τηλεοπτικός παρουσιαστής, καταγράφει τις απότομες αλλαγές στη ζωή του. Με γλαφυρότητα και χιούμορ μιλάει για τη μετακόμιση στην πρωθυπουργική κατοικία με τα πολλά δωμάτια, το απρόσμενο τηλεφώνημα του Ντόναλντ Τραμπ για συγχαρητήρια, το αφιέρωμα μιας δανέζικης εφημερίδας στη γάτα τους και την άρνηση ενός έθνικ εστιατορίου να τους κάνει ντελίβερι, επειδή θεώρησε ότι επρόκειτο για… φάρσα. Οι εμπειρίες των πρώτων ημερών, λοιπόν, τον κάνουν να παραδεχτεί ότι αγνοούσε πόσες εκπλήξεις (θα) του επεφύλασσε η ζωή· η μεγαλύτερη ίσως για όλη την υφήλιο υπήρξε η εγκυμοσύνη της πρωθυπουργού συζύγου του, η παρουσία της στη συνέλευση του ΟΗΕ με τη νεογέννητη κόρη της και βέβαια η (αγόγγυστη) δική του ανάληψη καθηκόντων ως πατέρα και «πρώτου κυρίου».
Ο σύζυγος της Άγκελα Μέρκελ, η οποία είναι καγκελάριος στην ισχυρότερη οικονομία της Ευρώπης από το 2005, μπορεί να δώσει πολλά μαθήματα στους νεότερους πρώτους και δεύτερους κυρίους ανά τον κόσμο. Ο Γιόακιμ Σάουερ, καθηγητής Χημείας στο Πανεπιστήμιο Χούμπολτ του Βερολίνου, κρατάει αποστάσεις από τα φώτα της δημοσιότητας και συνεχίζει την αξιόλογη επιστημονική του πορεία, η οποία ως αφετηρία είχε την πρώην Ανατολική Γερμανία. Εκεί, άλλωστε, γεννήθηκε το (παράνομο τότε) ειδύλλιο μεταξύ των δύο επιστημόνων. «Από έναν καγκελάριο υπάρχει η προσδοκία ότι η σύζυγός του θα ασχολείται εθελοντικά με τα κοινά. Με εμένα και τον άνδρα μου δεν ήταν έτσι. Εκείνος ακολουθεί τη δουλειά του, ως επιστήμονας, κι εγώ κάνω τη δική μου», ανέφερε σε πρόσφατη συνέντευξή της η καγκελάριος περιγράφοντας αδρά την ισότιμη σχέση του ζευγαριού, στην οποία φαίνεται ότι καθένας διατηρεί την αυτονομία του, χωρίς να καταπιέζει τον άλλο.
Ο Σάουερ αρνείται κατηγορηματικά να μιλάει για πολιτική και παρευρίσκεται επιλεκτικά σε εκδηλώσεις. Τον έχουμε δει –χωρίς γραβάτα– στις συναντήσεις των G7, για παράδειγμα, αλλά απουσίαζε από την πρώτη ορκωμοσία της γυναίκας του στην καγκελαρία. Είναι η εν λόγω στάση μεμπτή; Κάθε άλλο. Η πανίσχυρη πολιτικός με το τετράγωνο μυαλό δεν μοιάζει να ενοχλείται. Το ζευγάρι μοιράζεται δύο κοινά πάθη, την όπερα και τη φύση. Ο Σάουερ βάζει πλυντήριο, η Μέρκελ μαγειρεύει. Ο ίδιος δεν προβαίνει σε δημόσιες εκδηλώσεις αγάπης, για τα μάτια της, όμως, πήρε πριν από περίπου 35 χρόνια διαζύγιο από την πρώτη του σύζυγο. Για εκείνη είναι, πάντοτε, «ένας καλός συμβουλάτορας»· κάτι που δεν εκπλήσσει, καθώς υπήρξε καθηγητής της την εποχή που τον ερωτεύτηκε.
Αντανακλούν αυτές οι συμπεριφορές τις αρχές του δυτικού πολιτισμού, που επιδρά στη διαμόρφωση αντιλήψεων και στη σταδιακή, έστω, χειραφέτηση των γυναικών; Αν ναι, πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε την απόφαση του συζύγου της πρώτης και μοναδικής έως σήμερα πρωθυπουργού της Τουρκίας, Τανσού Τσιλέρ, να πάρει το επίθετο της γυναίκας του μετά τον γάμο τους το 1963, προτού καν εκείνη διαγράψει την εξαιρετικά εντυπωσιακή ακαδημαϊκή –αρχικά– πορεία της; Και πόσο συνέβαλε αυτή η συμβολική παραχώρηση στην αυτοπεποίθηση της γυναίκας του, η οποία έγινε πρωθυπουργός το 1993 σε μια χώρα όπου τα δικαιώματα των γυναικών καταπατούνται κατάφωρα μέχρι σήμερα; «Ο Όζερ Ουστουράν Τσιλέρ ήταν τόσο γοητευμένος από την προσωπικότητά της, ώστε αποφάσισε να πάρει εκείνος το επίθετό της. Πολλοί τον ειρωνεύτηκαν γι’ αυτό, αλλά ο ίδιος ήταν πανευτυχής», αναφέρεται σε άρθρο της εποχής. Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει ότι η αφοσίωση του κυρίου Τσιλέρ συνέβαλε στην προσωπική εξέλιξη της Τανσού;
Ποια στάση, λοιπόν, πρέπει να κρατάει όποιος βρίσκεται στο πλευρό μιας ισχυρής γυναίκας; Συμβάλλει η παρουσία του στη διατήρηση ή την αύξηση της ισχύος της; Όταν ένας άνδρας αναδεικνύεται στον δημόσιο βίο, όλοι αναζητούν να βρουν τη γυναικεία φιγούρα –«cherchez la femme»– που τον εμπνέει, τον στηρίζει ή ακόμα και τον καθοδηγεί. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε εφάμιλλο τον ρόλο και των ανδρών, συζύγων ή συντρόφων, των γυναικών που έχουν εξουσία; Είναι βέβαιο ότι οι γυναίκες που κατορθώνουν να ξεχωρίσουν σε μια ανταγωνιστική πατριαρχική κοινωνία είναι αυτόφωτες και προικισμένες. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι δεν χρειάζονται την κατανόηση και την καθημερινή «ψήφο εμπιστοσύνης» του ανθρώπου που έχουν επιλέξει να βρίσκεται δίπλα τους. Αν υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά τα οποία μοιάζουν οι παραπάνω άνδρες να πληρούν, είναι η αφοσίωση προς τη σύντροφό τους, η πίστη στις δυνατότητές της, η καλοπροαίρετη κριτική και η ενθάρρυνση για την υλοποίηση του έργου της και φυσικά η προθυμία να αναλάβουν μέρος από τις υποχρεώσεις της.
Την ημέρα της ορκωμοσίας της πρώτης γυναίκας Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας, παρακολουθήσαμε από τους δέκτες μας την Κατερίνα Σακελλαροπούλου να προσέρχεται στη Βουλή μόνη της, να διασχίζει τις αίθουσες ακολουθούμενη από πλήθος ανδρών –προσωπική ασφάλεια, συμβούλους, φωτογράφους κ.ά.– και να περνάει επιτυχώς από κάθε στάδιο του πρωτοκόλλου. Όσο το τελετουργικό βρισκόταν εν εξελίξει, ο φωτογραφικός φακός «συνέλαβε» την Πρόεδρο να αναζητά με το βλέμμα της εκείνο του συντρόφου της, Παύλου Κοτσώνη, ο οποίος παρακολουθούσε διακριτικά από τα θεωρεία την κορυφαία στιγμή της προσωπικής της σταδιοδρομίας· μιας πορείας που αποκτά άλλη διάσταση όταν κανείς τη μοιράζεται…
* Η μελέτη διενεργήθηκε από το Alba Graduate Business School, το The American College of Greece και τον Οργανισμό για την Επαγγελματική Ενδυνάμωση των Γυναικών, Women On Top, με την υποστήριξη της Vodafone Ελλάδας.