H Ελλάδα απέδειξε ότι έχει δυνατότητες και τώρα οφείλει να αξιοποιήσει το momentum για να προσελκύσει επενδύσεις σε πεδία πέραν του τουρισμού. Την εκτίμηση αυτή εκφράζει ο πρόεδρος της Ελληνικής Πρωτοβουλίας, πρώην διευθύνων σύμβουλος της Dow Chemical Company, Άντριου Λιβέρης, ο οποίος δηλώνει περήφανος για την ελληνική διαχείριση της πανδημίας. Τι συμβουλεύει το κράτος και πώς ενθαρρύνει τους CEOs.
Πώς βιώσατε την έξαρση της πανδημίας και ποιες είναι οι σκέψεις σας αυτή την περίοδο;
Είμαστε στη μέση του 2020 και, αν κάποιος μας έλεγε το 2019 ότι θα είχαμε μια χρονιά όπως αυτή, νομίζω ότι δεν θα τον πίστευε κανείς. Αυτό που βιώνουμε όλοι είναι κάτι σαν τον παγκόσμιο πόλεμο της γενιάς μας.
Υπάρχει η άποψη ότι στην πραγματικότητα, μέχρι να βρεθεί το εμβόλιο, οι οικονομίες δεν θα ανακάμψουν. Ποια είναι η γνώμη σας;
Η ισχυρή αβεβαιότητα συντηρεί πολλά σενάρια εκεί έξω. Πράγματι, με όποιον κι αν συναναστρέφομαι, αντιλαμβάνομαι ότι δεν θα υπάρξει ανάκαμψη στα προ κορωνοϊού επίπεδα πριν από το εμβόλιο. Και αν υποθέσουμε ότι θα έχουμε το εμβόλιο το επόμενο έτος, τότε κοιτάζουμε προς το 2022 ή το 2023, σε όρους ζήτησης πριν από την κρίση. Υπάρχει όμως και το ακόμη χειρότερο σενάριο, σύμφωνα με το οποίο τομείς όπως ο τουρισμός και τα ταξίδια δεν θα επιστρέψουν για αρκετά χρόνια ακόμη, εξαιτίας αλλαγών συμπεριφοράς. Από τη μία πλευρά έχουμε θετικά αποτελέσματα στην online επιχειρηματικότητα, η ψηφιακή αγορά είναι ο μεγάλος νικητής, ωστόσο αυτό έχει μάλλον αρνητικές συνέπειες σε άλλους κρίκους της εφοδιαστικής αλυσίδας. Δεν αποκλείεται να φτάσουμε έως και στο 2025 για να δούμε ανάκαμψη στα προ κρίσης επίπεδα. Σε αυτή την περίπτωση, θα έχουμε βαθιά ανεργία στο διάστημα που θα μεσολαβήσει.
Στον αντίποδα, βλέπετε ευκαιρίες σε αυτή την κρίση;
Αυτό που μπορούμε να δούμε είναι η επιτάχυνση της ψηφιοποίησης. Βρισκόμαστε ήδη σε έναν ψηφιακό κόσμο τον οποίο αρχικά φανταζόμασταν σε μερικά χρόνια από τώρα. Η ψηφιακή διείσδυση βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο 27% από 11% πριν από την πανδημία, γεγονός που είναι εξαιρετικά θετικό. Μέσα σε αυτό το σκηνικό θα βρει κανείς ανθρώπους που είναι αρκετά χαρούμενοι με τα αποκεντρωμένα επιχειρηματικά περιβάλλοντα και την ψηφιακή διασύνδεση.
Με τι είναι αντιμέτωπος ένας επιχειρηματίας σε μια κρίση όπως αυτή και ποιες είναι οι προτεραιότητές του;
Η πρώτη προτεραιότητα είναι η πρόσβαση σε κεφάλαια. Η κατανάλωση σημειώνει πτώση, ανεξαρτήτως επιχειρηματικού μοντέλου. Εντελώς ξαφνικά, αντιμετωπίζεις πολλά κόστη χωρίς πολλά έσοδα. Κι έτσι η ακαμψία της εταιρείας σου γίνεται πολύ έντονη. Θα πρέπει λοιπόν να εστιάσεις στους πελάτες και να βρεις κάποιους οι οποίοι θα «κολλήσουν» μαζί σου τη δύσκολη αυτή περίοδο. Βεβαίως, όσο μεγαλύτερος είσαι τόσο πιο δύσκολο είναι. Γι’ αυτό και βλέπουμε τόσες ανακοινώσεις απολύσεων από μεγάλες επιχειρήσεις. Στις μικρότερες επιχειρήσεις, που απασχολούν ένα, δύο ή τρία άτομα, δεν είναι αυτό το κύριο κόστος. Είναι το κόστος της αγοράς, το κόστος της παράδοσης. Τα κόστη που σχετίζονται με τις αποθήκες και τις εφοδιαστικές αλυσίδες. Εκεί είναι που πρέπει να φέρεις τον ψηφιακό κόσμο και να προσαρμόσεις το μοντέλο σου, όσο πιο γρήγορα μπορείς, σε ένα μοντέλο ψηφιακής συνδεσιμότητας, όπως είναι το e-commerce ή το blockchain.
Τι θα πρέπει να κάνει το κράτος για τις επιχειρήσεις σε αυτή τη φάση;
Όλες οι κυβερνήσεις στον κόσμο έχουν ενεργοποιήσει πακέτα στήριξης. Δύο είναι οι πιο συνήθεις προσεγγίσεις. Η πρώτη αφορά έναν επίδεσμο ο οποίος θα σταματήσει την αιμορραγία. Δηλαδή προσωρινά προγράμματα που θα κρατήσουν τα νοικοκυριά όρθια. Όμως αυτό που θα γιατρέψει την πληγή είναι μια ουσιαστική οικονομική εγχείρηση. Δηλαδή οι δαπάνες σε υποδομές. Και για να το κάνεις αυτό, θα πρέπει να δανειστείς. Όμως αυτό με τη σειρά του θα προκαλέσει πιστωτικές κρίσεις. Εκτός κι αν καταστήσει κανείς τις επιχειρήσεις ξανά βιώσιμες. Ποιες επιχειρήσεις; Τις μικρές, τις μικρομεσαίες, τις οποίες οι κυβερνήσεις θα πρέπει να βοηθήσουν σε πιο μακροπρόθεσμη βάση, ώστε να τους δώσουν τη δυνατότητα να επαναφέρουν το εμπόριο στα προ πανδημίας επίπεδα. Αυτό σημαίνει προγράμματα ενός, δύο ή τριών ετών.
Πώς προμηνύεται από εδώ και στο εξής το μέλλον της εργασίας;
Δεξιότητες, δεξιότητες, δεξιότητες. Χρειαζόμαστε τον κόσμο να καταλάβει τη διασύνδεση ανθρώπου και μηχανής. Μια μηχανή κάνει πολλές από τις δουλειές που έκανε ένας άνθρωπος. Οι άνθρωποι χρειάζονται για να μεταφράζουν αυτό που κάνουν οι μηχανές – τα δεδομένα, τη γνώση για να κάνεις οτιδήποτε πιο αποτελεσματικό. Αυτή η βάση δεξιοτήτων θα πρέπει να υπάρχει στο εργοστάσιο, στην εφοδιαστική αλυσίδα και στην αγορά. Και ο εργαζόμενος του μέλλοντος μαζί με το σύστημα που τον εκπαιδεύει θα πρέπει να επιταχύνει. Δεν μπορώ να σκεφτώ μια χώρα στον κόσμο που δεν εστιάζει στο ανθρώπινο κεφάλαιο και στις δεξιότητες. Οι εργαζόμενοι της γνώσης είναι εδώ. Δεν χρειαζόμαστε πια, τρόπος του λέγειν, μηχανικούς εργαζομένους. Θα χρειαστούμε βεβαίως επαγγελματίες, όπως υδραυλικούς, ηλεκτρολόγους και βιοτέχνες, αλλά ακόμη κι αυτοί θα έχουν μια έξυπνη ερμηνεία του προβλήματος που θα κληθούν να λύσουν. Δεν μπορούμε να έχουμε πλέον χειρωνακτική εργασία χαμηλού κόστους. Πρέπει να επενδύσουμε στους ανθρώπους και στην αναβάθμιση των δεξιοτήτων τους, σε μια ψηφιακή οικονομία.
Πώς μπορεί, λοιπόν, μια χώρα να προσελκύσει επενδύσεις μέσα στο σημερινό οικονομικό περιβάλλον;
Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να αγκαλιάσουν το ψηφιακό μοντέλο, να μειώσουν τη γραφειοκρατία και να αλλάξουν ολόκληρο τον τρόπο των εγκρίσεων. Όχι red tape (γραφειοκρατία), αλλά red carpet (κόκκινο χαλί). Πώς επιταχύνω τις εγκρίσεις των έργων και όλα τα πράγματα που συμβαίνουν στην οικονομία. Πώς παίρνω ένα σύνολο εγκρίσεων το συντομότερο δυνατό, ώστε να απελευθερώσω κεφάλαια για οτιδήποτε χρειάζεται να γίνει, όπως οι υποδομές. Αυτή η ανατροπή στη διακυβέρνηση, η μετατροπή της από εμπόδιο σε αρωγό, συνιστά αλλαγή νοοτροπίας. Φυσικά μπορείς να κάνεις και άλλα πράγματα· φορολογικά κίνητρα, πρόσβαση σε γη, υπηρεσίες κοινής ωφελείας, λιμάνια. Όλα αυτά είναι σημαντικά. Αλλά αυτό που πρέπει να αλλάξει είναι ολόκληρος ο μηχανισμός των εγκρίσεων.
Η Ελλάδα δείχνει να διαχειρίζεται επιτυχώς την πανδημία. Τι σημαίνει αυτό για την οικονομία της;
Η δουλειά που έχει κάνει η κυβέρνηση Μητσοτάκη είναι εξαιρετική. Είμαι περήφανος να την παρακολουθώ από μακριά, όντας Έλληνας. Θυμάμαι ότι δέκα χρόνια πριν η Ελλάδα δεν βρισκόταν στα πρωτοσέλιδα για θετικούς λόγους. Δείξαμε το ελληνικό πνεύμα. Όπως είπα πριν από μερικά χρόνια, όταν ιδρύσαμε την Ελληνική Πρωτοβουλία, η Ελλάδα δεν ορίζεται από μια πενταετία, αλλά από 250 χρόνια. Και αυτό σημαίνει ότι έχουμε συγκεκριμένο χαρακτήρα, ότι είμαστε συγκεκριμένος τύπος ανθρώπων. Έχουμε ανθεκτικότητα. Έχουμε αντίληψη του γάμου, των τεχνών, της φιλανθρωπίας, της σκληρής δουλειάς, του να δημιουργούμε από κάτι πολύ μικρό. Είναι η ευφυΐα των Ελλήνων που δοκιμάστηκε την περίοδο της πανδημίας. Και να μαστε εδώ τώρα, βγαίνοντας με μια ισχυρή ηγεσία, με μια πολύ ισχυρή επίδοση. Θα πρέπει να νιώσουμε περηφάνια, αλλά και να το δούμε ως κίνητρο ότι μπορούμε να κάνουμε τα πάντα. Μπορούμε να κάνουμε τα πάντα. Αυτή η στιγμή, της εθνικής περηφάνιας, δεν θα πρέπει να χαραμιστεί. Θα πρέπει τώρα να περάσει στο επόμενο επίπεδο, της οικονομικής ανάκαμψης και της προσέλκυσης επενδύσεων.
Υπάρχει έκδηλη ανησυχία για την πορεία του τουρισμού. Ποια είναι η γνώμη σας;
Η ανάγκη διαφοροποίησης στην ελληνική οικονομία υπάρχει εδώ και πολύ καιρό. Ας χρησιμοποιηθεί αυτή η συγκυρία για να συμβεί. Με ενδυνάμωση τομέων όπως το ΙΤ, τα τρόφιμα, η αγροτική παραγωγή, η ηλιακή ενέργεια, τα ανανεώσιμα. Η Ελλάδα δεν μπορεί να αγνοήσει τον τουρισμό. Αλλά θα πρέπει να μετακινηθεί και σε άλλες βιομηχανίες. Και θα πρέπει να το κάνει από πάνω προς τα κάτω. Με κατεύθυνση από την ηγεσία και την κυβέρνηση. Και ο κόσμος θα ανταποκριθεί. Γρήγορες εγκρίσεις, fast-tracking. Να φύγει η γραφειοκρατία από τη μέση. Να ενθαρρυνθούν οι επιχειρηματίες, να έρθουν ξένα κεφάλαια. Αυτή είναι η στιγμή για να επιταχυνθεί η διαφοροποίηση.
Τι θα συμβουλεύατε σήμερα τους επιχειρηματίες στην Ελλάδα;
Είμαι ο ίδιος Έλληνας και είμαι περήφανος γι’ αυτό. Η επιτυχία μου έχει προέλθει από το σύστημα αξιών μου, από το σύστημα αξιών των Ελλήνων επιχειρηματιών. Οι Έλληνες επιχειρηματίες, οι Έλληνες CEOs, είναι ισχυροί. Ας μη διαιρούμαστε άλλο. Ας αθροιστούμε, ας ενοποιηθούμε, ας μεγαλώσουμε. Ας αντιμετωπίσουμε συστηματικά όλοι μαζί τις αδυναμίες μας. Ας βρούμε καινούργια επιχειρηματικά μοντέλα. Ας δοκιμάσουμε το σύστημα. Αυτή είναι η στιγμή να γίνει και ενθαρρύνω τους CEOs στην Ελλάδα να το κάνουν.