Ο Τζέιμς Σταυρίδης σε άρθρο του στο Foreign Policy τον Φεβρουάριο του 2016 είχε υποστηρίξει ότι δεν υφίσταται νέος Ψυχρός Πόλεμος. Ο πρώην αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων των ΗΠΑ και νυν κοσμήτορας του Φλέτσερ έχει δίκιο. Ο Ψυχρός Πόλεμος αποτελεί ένα μοναδικό ιστορικό γεγονός και το διεθνές σύστημα σήμερα δεν έχει την παραμικρή ομοιότητα με το «παθιασμένο» tango doble των δυο υπερδυνάμεων στη μεταπολεμική αρένα. Στο ίδιο άρθρο ο Σταυρίδης διατυπώνει επίσης την άποψη ότι οι ΗΠΑ κινδυνεύουν από μια Ρωσία που αισθάνεται αδύναμη, επομένως είναι έτοιμη να αναλάβει μεγαλύτερα ρίσκα ώστε να βελτιώσει τη θέση της στη διεθνοπολιτική κλίμακα ισχύος, παρά από μια Ρωσία που είναι ισχυρή και πατά γερά στα πόδια της. Σε αυτό το σημείο είναι φανερό ότι και ο Σταυρίδης, όπως και ένα μεγάλο μέρος του αμερικανικού πολιτικού, διπλωματικού και ακαδημαϊκού συστήματος δεν είχε κατανοήσει ότι η Ρωσία πατά πλέον πολύ καλά στα πόδια της, ισχυροποιεί την παρουσία της στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή και δεν έχει την παραμικρή διάθεση να επιδείξει τη σύνεση που υπονοεί ο Σταυρίδης ως προς τον τρόπο που διαχειρίζεται την παρουσία της στο εδραιωμένο πολυπολικό διεθνές σύστημα του 21ου αιώνα.
Για μεγάλο χρονικό διάστημα το στρατηγικό ενδιαφέρον των ΗΠΑ βρισκόταν προσανατολισμένο στον Ειρηνικό Ωκεανό και στις κινήσεις της Κίνας στην περιοχή. Το στρατηγικό δόγμα «Pivot to the Asia Pacific” αλλά και η υπέρ-έκθεση των ΗΠΑ στην καταστροφική ακτινοβολία του τζιχαντιστικού Ισλάμ έκαναν την Αμερικανική κοινή γνώμη να αισθάνεται αποστροφή σε κάθε αναφορά για τη Μέση Ανατολή. Οι ΉΠΑ είναι ένα sui generis κράτος από πολλές απόψεις. Στο επίπεδο της εξωτερικής πολιτικής και σε αντίθεση με το τι συμβαίνει στην Ευρώπη η κοινή γνώμη διαδραματίζει σημαντικό ρόλο ως προς τις αποφάσεις που λαμβάνονται στο Λόφο του Καπιτωλίου ή στο Λευκό Οίκο αντιστοίχως. Το κενό ισχύος που δημιουργήθηκε στη Μέση Ανατολή σε συνδυασμό με τους σαρωτικούς ανέμους της Αραβικής Άνοιξης που παράγουν μια διαρκή γεωστρατηγική ρευστότητα στη γενικότερη περιοχή έδωσαν την ευκαιρία στη Ρωσία να εδραιώσει παρουσία στην περιοχή με εύρος που ξεπερνά ακόμη και την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Ένα νωχελικό απόγευμα πριν από λίγο καιρό, συζητώντας με έμπειρο διπλωμάτη για τον αναβαθμισμένο ρόλο της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή πάνω από δυο αχνιστά φλιτζάνια τσάι και με την πρώτη φθινοπωρινή βροχή να πέφτει πάνω από τη Θεσσαλονίκη, μου είπε «Έχουμε ένα νέο γείτονα, ζούμε μια νέα εποχή».
Η φράση «νέος γείτονας» ξεπερνά, ασφαλώς, τη συμβατική γεωγραφική προσέγγιση και αφορά την αυξημένη επιρροή της Μόσχας στις εξελίξεις της περιοχής. Η Συρία ανήκει πλέον στη ρωσική ζώνη επιρροής και διασφαλίζει στο ρωσικό ναυτικό την αναβαθμισμένη παρουσία του στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Τουρκία έχει πλέον ανοικτά κανάλια απευθείας συνομιλίας με το Κρεμλίνο που δεν περιορίζονται μόνο στην αγορά του συστήματος S-400. Η ήπια Ρωσική ισχύς με αιχμή το δόρατος την ορθόδοξη χριστιανική πίστη εξασφαλίζει μια διευρυμένη θετική επιρροή για τη Μόσχα στους ορθόδοξους πληθυσμούς – αλλά και σε εκκλησιαστικούς αξιωματούχους – στην Ανατολική Μεσόγειο και στην Ν.Α. Ευρώπη (εδώ αξίζει να προσεχθεί ότι η Μόσχα τον τελευταίο καιρό έχει περιορίσει τις αναφορές της στην «Τρίτη Ρώμη» στοχεύοντας στο να μη διεγείρει τα αντανακλαστικά των κατά τόπου εκκλησιών δίχως όμως να έχει σταματήσει να αμφισβητεί άμεσα ή έμμεσα το ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου). Οι Ρώσο-αιγυπτιακές σχέσεις τα τελευταία χρόνια είναι σαφέστατα αναβαθμισμένες με τη Ρωσία να χρησιμοποιεί τη διπλωματία των εξοπλισμών ώστε να βρεθεί εγγύτερα στο Κάιρο (το 2014 υπεγράφη συμφωνία ύψους $3.5 δις για αγορά ρωσικών αεροσκαφών και ελικοπτέρων), ενώ η Μόσχα θα κατασκευάσει και θα συνεργαστεί στη διαχείριση του πυρηνικού εργοστασίου στη Νταμπάα καλύπτοντας το 85% του κόστους κατασκευής παρέχοντας προνομιακό δάνειο μακράς πνοής $25 δις στην κυβέρνηση του Καϊρου. Τέλος, η Ρωσία μέσω του Ιράν στοχοποιεί τη Σαουδική Αραβία, χρησιμοποιεί τους σιίτες Χούτι ως μοχλό «bait n’ bleed» στρατηγικής εφαρμογής, παρεισφρέοντας παράλληλα στο υποσύστημα του Κόλπου μέσω των απρόβλεπτων διαδρομών που καταγράφει το Κατάρ τους τελευταίους μήνες.
To κενό ισχύος που παρήγαγε ο μετριασμός της εμπλοκής των ΗΠΑ στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή έδωσε την ευκαιρία στη Ρωσία να αναβαθμίσει την παρουσία της εκεί. Ποιος όμως ο λόγος που οδηγεί τη Ρωσία σε αυτή την τροχιά στρατηγικής υπέρ-δραστηριοποίησης; Ο Βλαντιμίρ Πούτιν και ο στενός ηγετικός κύκλος που διοικεί αδιαλείπτως τη Ρωσία εδώ και 18 σχεδόν χρόνια έχουν βιώσει το άγος της απόλυτης ήττας όπως αυτή ήρθε μέσω της πτώσης της ΕΣΣΔ. Το γεγονός αυτό και η περίοδος Γιέλτσιν που ακολούθησε τραυμάτισε βαθιά το θυμικό αυτής της γενιάς που σήμερα κρατούν στα χέρια τους τις τύχες της Ρωσίας. Η αποφυγή μιας νέας τέτοιας συνολικής ήττας είναι ταυτισμένη πλήρως πλέον με τους στρατηγικούς στόχους του κράτους και της ηγεσίας του. Οι εφαρμογές αυτού του πολυεπίπεδου στρατηγικού στόχου απαιτούν πρωτίστως τη μεταφορά του ανταγωνισμού στο «γήπεδο» του αντιπάλου.
Το επόμενο προσεχές διάστημα η Ανατολική Μεσόγειος θα μεταμορφωθεί σε κεντρική αρένα του ανταγωνισμού μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας, αυξάνοντας την πίεση και τη ρευστότητα στην περιοχή. Τα ρωσικά πυρηνικά υποβρύχια από τη μια που «παίζουν» κρυφτό με τα σόναρ του 6ου Στόλου και πλήττουν στόχους στη Συρία από τα χωρικά ύδατα της Λιβύης και η ανακοίνωση της δημιουργίας δυο νέο ΝΑΤΟϊκών στρατηγείων, από την άλλη, με στόχο την προστασία των θαλάσσιων διαδρομών μεταξύ Ατλαντικού και Μεσογείου και την επιμελητεία δυνάμεων στον ευρωπαϊκό χώρο είναι δεδομένα που τοποθετούν τον πήχη του ανταγωνισμού σε νέο υψηλό επίπεδο.
Είναι προφανές ότι μια ισχυρή Ρωσία δεν οδηγεί σε αύξηση της ρωσικής αυτοπεποίθησης. Ο λόγος είναι ότι ο ρωσικός ηγετικός πυρήνας διαπνέεται από το σύνδρομο της ξαφνικής κατάρρευσης, επομένως καθίσταται υποκείμενο του ανορθολογισμού που αποπνέει η αέναη αναζήτηση νέων φορτίων ισχύος, εγκλωβίζοντας το διεθνές σύστημα σε έναν διαρκώς κλιμακούμενο μαξιμαλισμό. Μοναδική ρεαλιστική προοπτική για το δυτικό κόσμο είναι η ισχυροποίησης της αποτρεπτικής λειτουργίας του ΝΑΤΟ, η ανάδειξη των πολιτικών λειτουργιών της Ε.Ε. και η υιοθέτηση μιας ρεαλιστικής διατλαντικής υψηλής στρατηγικής για τις δεκαετίες που έρχονται. Απέναντι στη δεδομένη ενίσχυση της Ρωσίας οι έξυπνες [smart power] πολιτικές της Δύσης με επίκεντρο την Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή αποτελούν ισχυρή ρεαλιστική προοπτική διατήρησης της ειρήνης.
* Ο Σπύρος Λίτσας είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής της Ανώτατης Διακλαδικής Σχολής Πολέμου του Ελληνικού Στρατού.