Το πανεπιστημιακό άσυλο αποτελεί τη θεμελιωδέστερη εγγύηση της ακαδημαϊκής ελευθερίας, συνυφασμένη με την ύπαρξη και λειτουργία κάθε πανεπιστημιακού ιδρύματος. Καθιερώθηκε από την πρώτη εμφάνιση των πανεπιστημίων, ενώ έδυε ο Μεσαίωνας, στις πρώτες πανεπιστημιακές μονάδες της Ιταλίας, στην Παβία και στην Πάντοβα. Στρεφόταν κατά του εκκλησιαστικού σκοταδισμού της εποχής και εναντίον κάθε επέμβασης στην ελευθερία της σκέψης, της έρευνας και της διδασκαλίας. Ανάλογη, αν και μικρότερης σχετικά έκτασης και έντασης, υπήρξε και η ιστορία του στην Ελλάδα. Χαρακτηριστική είναι η περίοδος πριν από τη δικτατορία και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967. Οι μαζικές φοιτητικές κινητοποιήσεις με αιτήματα τη δημοκρατία και την ελευθερία τον Νοέμβριο του 1973 στο Πολυτεχνείο μετέτρεψαν το πανεπιστημιακό άσυλο σε προπύργιο διεκδικήσεων και αγώνων και τους χώρους του δημόσιου πανεπιστημίου σε προστατευτική ασπίδα των ελευθεριών. Από τα πρώτα όμως χρόνια της Μεταπολίτευσης και μετά αρχίζει, δυστυχώς, σταδιακά, η καταχρηστική χρήση του και η απώλεια της αίγλης του.
Παρόλο που το πανεπιστημιακό άσυλο δεν υπήρξε ποτέ ρητά συνταγματικά κατοχυρωμένο, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ωστόσο ότι αποτελεί εγγύηση συνταγματικής περιωπής και ισχύος, απόλυτα συνυφασμένη με την ελευθερία της έρευνας και διδασκαλίας και γενικότερα με την ελεύθερη διακίνηση και πάλη των ιδεών. Ως θεσμική εγγύηση στηρίζει την αυτοδιοίκηση των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και στηρίζεται από αυτήν. Στρέφεται, πρώτα και κύρια, κατά της κρατικής εξουσίας και αποκλείει κυρίως τις αυθαίρετες, χωρίς νόμιμο λόγο, παρεμβάσεις ή εισβολές των αστυνομικών αρχών στους πανεπιστημιακούς χώρους, όπως συμβαίνει και με το άσυλο της κατοικίας. Αντιμάχεται και κάθε είδους αστυνόμευση και κάθε απόπειρα φίμωσης ή ελέγχου, εξαγοράς ή χειραγώγησης της διδασκαλίας της ελεύθερης έρευνας και της διάδοσης των ιδεών.
Προστατεύεται όμως έναντι πάντων, τόσο έναντι της κρατικής εξουσίας όσο και έναντι των ιδιωτών ή τρίτων (ατόμων ή ομάδων), φοιτητών ή μη. Την εγγύηση του πανεπιστημιακού ασύλου την απολαμβάνει κάθε οργανωμένη μονάδα ανώτατης παιδείας –πανεπιστημιακή ή τεχνολογική (ΑΕΙ και ΤΕΙ)–, ανεξάρτητα από τη νομική μορφή που έχει, που μπορεί να είναι νομικό πρόσωπο δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου. Φορείς του πανεπιστημιακού ασύλου είναι οι φορείς της ακαδημαϊκής ελευθερίας, όσοι συμμετέχουν στη διδασκαλία, έρευνα και στη διάδοση των γνώσεων, διδάσκοντες και διδασκόμενοι. Τη φροντίδα και την ευθύνη της ειρηνικής και ελεύθερης απόλαυσης των αγαθών του ασύλου καθώς και της αποτελεσματικής προστασίας του την έχουν κατ’ αρχάς οι πανεπιστημιακές αρχές. Είναι προφανές ωστόσο ότι το πανεπιστημιακό άσυλο δεν μπορεί να αποτελεί το πρόσχημα για τη διάπραξη αξιόποινων πράξεων ούτε η επίκλησή του μπορεί να αποτελέσει νόμιμο λόγο άρσης του αδίκου. Το άσυλο δεν παρέχει ποινική ή αστική ασυλία σε όσους, πανεπιστημιακούς, φοιτητές ή τρίτους, καταστρέφουν δημόσια αγαθά και προβαίνουν αναίτια και αδικαιολόγητα σε βιαιοπραγίες ή σε ποινικά αδικήματα. Διαφορετικά μετατρέπεται το ακαδημαϊκό από άσυλο των ιδεών σε άσυλο βιαιοπραγιών και καταστροφών.
Η πρόσφατη νομοθετική τροποποίηση που τέθηκε υπό διαβούλευση επαναφέροντας ουσιαστικά αντίστοιχη διάταξη της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης της Διαμαντοπούλου, όπως εκείνη του άρθρου 2 παρ. 5 του ν. 1268/1982, καθιερώνει το αυτονόητο. Το ακαδημαϊκό άσυλο δεν μπορεί να στερήσει την Πολιτεία από τη γενική ευθύνη και αρμοδιότητα που έχει να εγγυάται τη νομιμότητα και να διασφαλίζει την τάξη και την ασφάλεια των πολιτών καθώς και την ομαλή λειτουργία ενός δημόσιου πανεπιστημίου. Οι τρίτοι ή οι ομάδες ατόμων, φοιτητών ή μη, που εισβάλλουν αυθαίρετα στους πανεπιστημιακούς χώρους δεν παραβιάζουν, αν θέλουμε να κυριολεκτήσουμε, το πανεπιστημιακό άσυλο, το καταλύουν, χρησιμοποιώντας την προστασία του καταχρηστικά. Διαταράσσουν ή διακόπτουν αυθαίρετα την ομαλή λειτουργία της πανεπιστημιακής διαδικασίας. Οι βιαιοπραγίες που συντελούνται οδηγούν, μακροπρόθεσμα, σίγουρα στον εκφυλισμό του και στην απάλειψη της αίγλης και της ηθικής ακτινοβολίας του. Το ίδιο κάνουν και οι παρατεταμένες, συχνές, αναίτιες και αυθαίρετες «καταλήψεις» των πανεπιστημιακών χώρων από ομάδες φοιτητών ή από πανεπιστημιακές παρατάξεις.
Στους πανεπιστημιακούς ανήκει βέβαια, όπως και πάντα, η ηθική ευθύνη να διαφυλάξουν το αγαθό αυτό όχι μόνο από την παραβίασή του, αλλά και από τον σταδιακό εκφυλισμό του, στον οποίο συντείνουν, δυστυχώς και αποφάσεις, πρακτικές ή ανταγωνισμοί των πολιτικών κομμάτων και των συνδικαλιστικών παρατάξεων, παντός είδους. Η σιωπή ή η ανοχή που έδειξαν όλο αυτό το διάστημα οι πανεπιστημιακοί, βλέποντας παθητικά και απέχοντας από κάθε είδους αντίδραση ή ενέργεια στην ανώμαλη αυτή κατάσταση, ας ευχηθούμε ότι με τη νέα ρύθμιση θα λάβει, επιτέλους, τέλος.
* Ο κ. Αντώνης Μανιτάκης είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ.