Η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, η οποία συγκροτήθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες της 24ης Ιουλίου 1974, κλήθηκε να αντιμετωπίσει σειρά πιεστικών ζητημάτων. Μέσα στις συνθήκες πολιτικής ανωμαλίας που είχαν κληροδοτήσει το πραξικόπημα του 1967 και η επτάχρονη δικτατορία, και υπό το βάρος της εθνικής καταστροφής που είχαν επιφέρει το πραξικόπημα της χούντας στην Κύπρο και η τουρκική εισβολή στο νησί, η ανάγκη για άμεσες και αποφασιστικές πρωτοβουλίες ήταν επιτακτική. Από την άλλη, οι ίδιες αυτές συνθήκες αφενός επέβαλλαν προσεκτικούς χειρισμούς, αφετέρου προσδιόριζαν τις προτεραιότητες που όφειλαν να ακολουθηθούν.
Εκπροσωπούμενη από τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης και υπουργό Εξωτερικών Γεώργιο Μαύρο, η Ελλάδα συμμετείχε στη Διάσκεψη της Γενεύης, η οποία ξεκίνησε τις εργασίες της στις 25 Ιουλίου με αντικείμενο την προσπάθεια διευθέτησης της κυπριακής κρίσης. Οι συνομιλίες κατέδειξαν την τουρκική κακοπιστία. Το ναυάγιο της δεύτερης φάσης των διαπραγματεύσεων, με τουρκική υπαιτιότητα, στις 13 Αυγούστου και η εκδήλωση νέας τουρκικής επίθεσης στην Κύπρο τις πρώτες πρωινές ώρες της επόμενης ημέρας επιβεβαίωσαν τη δολιότητα των προθέσεων της Αγκυρας. Η στρατιωτική αδυναμία της Ελλάδας να παρέμβει αποφασιστικά στην Κύπρο και παράλληλα ο φόβος ότι η Τουρκία ενδεχομένως να επιχειρούσε προσβολή της ελληνικής επικράτειας στον Εβρο ή στο Αιγαίο επέβαλλαν στην Αθήνα την αποχή από δυναμικές ενέργειες και εντέλει τον περιορισμό της σε διπλωματικά διαβήματα.
Η δεύτερη φάση της τουρκικής εισβολής ώθησε τον Καραμανλή στη λήψη της απόφασης για άμεση αποχώρηση από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Η επιλογή αυτή υπαγορεύθηκε πρωτίστως από λόγους ανταπόκρισης στο γενικευμένο αίσθημα πικρίας που επικρατούσε στην ελληνική κοινή γνώμη για τη στάση που είχαν τηρήσει στο Κυπριακό οι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ και κυρίως οι ΗΠΑ. Μολονότι συγκέντρωσε τη γενική επιδοκιμασία στο εσωτερικό, η πρωτοβουλία της εγκατάλειψης του στρατιωτικού σκέλους του ΝΑΤΟ δεν άλλαζε ούτε στο ελάχιστο τα δεδομένα στο Κυπριακό. Αντίθετα, μάλλον επιδείνωσε τη διεθνή θέση της χώρας, καθώς δημιούργησε στην Αγκυρα την ευκαιρία να διεκδικήσει τον επιχειρησιακό έλεγχο του Αιγαίου στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ.
Αμεσες πρωτοβουλίες από την κυβέρνηση
Στο εσωτερικό πεδίο, το βάρος ρίχτηκε στη θεσμική αποκατάσταση της Δημοκρατίας και στη δρομολόγηση των διαδικασιών που θα επανέφεραν την Ελλάδα στην οδό της πολιτικής ομαλότητας. Καθοριστικό πρώτο βήμα υπήρξε η δημοσίευση την 1η Αυγούστου της Συντακτικής Πράξης «περί αποκαταστάσεως της δημοκρατικής νομιμότητας».
Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής με τη νέα ηγεσία της Δικαιοσύνης. ΙΔΡΥΜΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ
Θεμέλιό της ήταν η επαναφορά σε ισχύ του καταργηθέντος από τους πραξικοπηματίες Συντάγματος του 1952. Μοναδική εξαίρεση αποτελούσαν οι διατάξεις που καθόριζαν τη μορφή του πολιτεύματος, καθώς γι’ αυτήν διευκρινιζόταν ότι θα καλούνταν να αποφασίσει μέσω δημοψηφίσματος ο ελληνικός λαός. Είχε ήδη μεσολαβήσει, λίγες μόνον ώρες μετά την ορκωμοσία του πρώτου κλιμακίου της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, η ανακοίνωση για την κατάργηση του στρατοπέδου της Γυάρου, για την απόλυση όλων των πολιτικών κρατουμένων ανεξαρτήτως του τόπου κράτησής τους, για την απόδοση της ελληνικής ιθαγένειας σε όσους την είχαν στερηθεί κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, καθώς και για την κατάργηση κάθε απόφασης για την αφαίρεση ή τη στέρηση διαβατηρίου ή για την απαγόρευση εξόδου από τη χώρα που είχε ληφθεί κατά την ίδια χρονική περίοδο.
Η συντακτική πράξη της 1ης Αυγούστου συμπληρώθηκε σύντομα και από άλλες ρυθμίσεις, που διεύρυναν το πλαίσιο των δημοκρατικών λειτουργιών. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονταν, μεταξύ άλλων, η εγγύηση από την πλευρά του κράτους των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών, η διασφάλιση της ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης, καθώς και η κατοχύρωση του θεσμού των μεικτών ορκωτών δικαστηρίων (σε αντιδιαστολή προς τα έκτακτα στρατοδικεία που λειτουργούσαν σωρηδόν την εποχή της χούντας). Η ακύρωση των παραιτήσεων και των απολύσεων των ανώτατων δικαστών που είχαν γίνει κατά τη διάρκεια της επταετίας και ο διορισμός νέων προέδρων του Αρείου Πάγου και του Συμβουλίου της Επικρατείας υπογράμμιζαν ειδικότερα την αποφασιστικότητα της κυβέρνησης να ανοίξει νέο κεφάλαιο στη λειτουργία των ανώτατων δικαστηρίων της χώρας.
Κάθαρση του κράτους από τους χουντικούς
Εμφαση δόθηκε, επίσης, στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κάθαρση του κρατικού μηχανισμού, ιδίως σε επίπεδο επιτελικών στελεχών, από τους συνεργάτες της χούντας. Στις 16 Αυγούστου ανακοινώθηκε η αντικατάσταση όλων των νομαρχών που είχαν διοριστεί από το δικτατορικό καθεστώς. Ενα μήνα αργότερα, απολύθηκαν όλοι οι διορισμένοι επί δικτατορίας δήμαρχοι και κοινοτάρχες, και επανήλθαν προσωρινά σε λειτουργία τα εκλεγμένα πριν από την 21η Απριλίου 1967 δημοτικά και κοινοτικά συμβούλια. Μέσα στους δύο πρώτους μήνες της Μεταπολίτευσης απομακρύνθηκε, επιπλέον, το σύνολο των προσώπων που συναπάρτιζαν έως τότε την ηγεσία των Νομικών Προσώπων Δημοσίου Δικαίου και των δημόσιων επιχειρήσεων και οργανισμών, ενώ τοποθετήθηκαν νέοι διοικητές και υποδιοικητές στις ελεγχόμενες από το Δημόσιο τράπεζες. Δημοσιεύθηκε, τέλος, νομοθετικό διάταγμα που προέβλεπε την επαναφορά στην υπηρεσία όσων δημοσίων υπαλλήλων είχαν απολυθεί ή εξαναγκαστεί σε παραίτηση, καθώς και την αποκατάσταση όσων είχαν υποβιβασθεί κατά τη διάρκεια της επταετίας.
Ξεχωριστό κεφάλαιο πρωτοβουλιών αποτέλεσε η εξομάλυνση της λειτουργίας του συνδικαλισμού, τον οποίο επίσης είχε θέσει υπό αυστηρό και αντιδημοκρατικό έλεγχο το χουντικό καθεστώς. Στις 14 Σεπτεμβρίου δημοσιεύθηκε νομοθετικό διάταγμα που προέβλεπε την πλήρη αποκατάσταση των συνδικαλιστικών ελευθεριών, την κατάργηση όλων των ρυθμίσεων που είχαν επιβληθεί κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και την άμεση επαναφορά όσων ίσχυαν πριν από την επιβολή της παράλληλα, κηρύχθηκε λήξασα η θητεία σχεδόν όλων των συνδικαλιστικών ενώσεων, τα μέλη των διοικήσεων των οποίων ήταν εγκάθετοι της χούντας. Αντίστοιχα, λίγες ημέρες αργότερα, επανήλθαν σε ισχύ οι προδικτατορικές διατάξεις που ρύθμιζαν τη λειτουργία των κεντρικών και περιφερειακών επιμελητηρίων (εμπορικών, επαγγελματικών, βιοτεχνικών, βιομηχανικών και ξενοδοχειακών), καθώς και του Χρηματιστηρίου Αθηνών, και αποκαταστάθηκαν στις θέσεις τους τα προδικτατορικά διοικητικά τους συμβούλια.
Η συμμετοχή του πρωθυπουργού στη ΔΕΘ, στις αρχές Σεπτεμβρίου, αποσκοπούσε να τονώσει την αίσθηση της επιστροφής στην κανονικότητα. ΙΔΡΥΜΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ
Ο πολιτικός έλεγχος των Ενόπλων Δυνάμεων
Οι κυβερνητικές πρωτοβουλίες, οι οποίες εκτείνονταν σε όλο το φάσμα του δημόσιου βίου, δεν συνεπάγονταν ότι ο κίνδυνος επανάκαμψης της δικτατορίας είχε εκλείψει οριστικά. Σε αυτό το περιβάλλον, η –έστω σταδιακή– αποκατάσταση του ελέγχου επί των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας ήταν αποφασιστικής σημασίας. Προκειμένου να φέρουν εις πέρας αυτή την εξαιρετικά δύσκολη αποστολή, επιλέχθηκαν δύο πρόσωπα. Υπουργός Εθνικής Αμύνης τοποθετήθηκε ο Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, ο οποίος διέθετε πείρα, κύρος και ικανές προσβάσεις στο Στράτευμα, ώστε να μπορέσει να επιβληθεί ως ηγετική φυσιογνωμία. Για τη θέση του υπουργού Δημοσίας Τάξεως επελέγη ο Σόλων Γκίκας, άλλοτε αρχηγός του ΓΕΣ, πρόσωπο που έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης και αντίστοιχου σεβασμού από το σώμα των αξιωματικών.
Με προσεκτικούς χειρισμούς, οι Αβέρωφ και Γκίκας κατόρθωσαν να διασφαλίσουν αν όχι την πλήρη νομιμοφροσύνη, οπωσδήποτε όμως τη μη αντίδραση της συντριπτικής πλειοψηφίας των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας στο δύσκολο εγχείρημα της αποκατάστασης της δημοκρατίας. Καθοριστική εξέλιξη στην προσπάθεια μείωσης της επιρροής των στρατιωτικών υπήρξε η δημοσίευση στις 8 Αυγούστου νομοθετικού διατάγματος, με το οποίο επανερχόταν ο πολιτικός έλεγχος επί του Στρατεύματος, μέσω της εκχώρησης στον υπουργό Εθνικής Αμύνης όλων των εξουσιών που είχε πριν από το πραξικόπημα του 1967 και που στη διάρκεια της δικτατορίας είχαν αποδοθεί στον αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων. Στις 19 Αυγούστου ακολούθησε η αιφνιδιαστική αποστράτευση των αρχηγών των Ενόπλων Δυνάμεων Γρηγορίου Μπονάνου και του Γενικού Επιτελείου Στρατού Ανδρέα Γαλατσάνου, και η αντικατάστασή τους από τους Διονύσιο Αρμπούζη και Ιωάννη Ντάβο αντίστοιχα. Η ενέργεια αυτή αποτέλεσε καίριο πλήγμα στους μηχανισμούς της δικτατορίας: είναι χαρακτηριστικό ότι σε σύσκεψη που είχε πραγματοποιηθεί στις 11 Αυγούστου με θέμα την αντιμετώπιση φημολογούμενης πραξικοπηματικής ενέργειας από αξιωματικούς πιστούς στον τελευταίο δικτάτορα, Δημήτριο Ιωαννίδη, οι Μπονάνος και Γαλατσάνος, σε αντίθεση με τους αρχηγούς των Γενικών Επιτελείων Ναυτικού και Αεροπορίας, δεν είχαν εγγυηθεί την πλήρη νομιμοφροσύνη των ανδρών που βρίσκονταν υπό τη δικαιοδοσία τους.
Στις 24 Αυγούστου έγινε η αποστράτευση του ίδιου του Ιωαννίδη: σε μια κίνηση με ιδιαίτερο συμβολισμό, δύο ημέρες νωρίτερα είχε ανακοινωθεί από τον Αβέρωφ η επιβολή ποινής επίπληξης για ανάρμοστη συμπεριφορά στον μέχρι πρότινος παντοδύναμο «αόρατο δικτάτορα». Στις αρχές Σεπτεμβρίου εκτεταμένες αλλαγές πραγματοποιήθηκε και στη ηγεσία της Αστυνομίας Πόλεων και της Χωροφυλακής.
Ορκωμοσία του πρώτου κλιμακίου της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας. Από αριστερά, ο Κων. Καραμανλής, ο υφυπουργός παρά τω Πρωθυπουργώ Παν. Λαμπρίας, ο δημοσιογράφος Γ. Αναστασόπουλος, ο υπ. Απασχολήσεως Κων. Λάσκαρης, ο αντιπρόεδρος και υπ. Εξωτερικών Γ. Μαύρος, ο υπ. Κοινωνικών Υπηρεσιών Ανδρ. Κοκκέβης και ο υπ. Εθνικής Αμύνης Ευ. Αβέρωφ-Τοσίτσας.
Προκήρυξη εκλογών για τις 17 Νοεμβρίου
Τελευταίο αλλά αποφασιστικό βήμα προς την κατεύθυνση της αποκατάστασης της δημοκρατικής ομαλότητας, και επιστέγασμα όλης της συστηματικής προσπάθειας που είχε μεσολαβήσει, υπήρξε η δρομολόγηση της διεξαγωγής των βουλευτικών εκλογών. Στις 23 Σεπτεμβρίου δημοσιεύθηκε νομοθετικό διάταγμα για τη σύσταση και την επαναλειτουργία πολιτικών κομμάτων, το οποίο, εκτός των άλλων, αποτέλεσε τη βάση για τη νομιμοποίηση, για πρώτη φορά από το 1947, του ΚΚΕ. Στις 3 Οκτωβρίου ο Καραμανλής ανακοίνωσε ότι οι εκλογές θα διεξάγονταν στις 17 Νοεμβρίου. Θα ήταν η πρώτη εκλογική αναμέτρηση από τον Φεβρουάριο του 1964, η οποία μάλιστα θα συνέπιπτε με την πρώτη επέτειο από την αιματηρή καταστολή της εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Μία ημέρα μετά την πρωθυπουργική ανακοίνωση, δημοσιεύθηκε και η Συντακτική Πράξη, η οποία δέσμευε την κυβέρνηση που θα προέκυπτε από τις εκλογές να προκηρύξει, μέσα σε διάστημα 15 ημερών από τη διενέργειά τους, δημοψήφισμα για τον προσδιορισμό της μορφής του πολιτεύματος στη βάση της αβασίλευτης ή της βασιλευομένης δημοκρατίας. Ο πρώτος και δυσκολότερος κύκλος της Μεταπολίτευσης είχε ολοκληρωθεί.
* Ο κ. Αντώνης Κλάψης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.