Περίπου 3.000 χρόνια πριν, οι Ελληνες βρίσκονταν σε πόλεμο. Ο Αγαμέμνων και ο Αχιλλέας πολεμούν για την υπεροχή, και ο Αγαμέμνων αρνείται να επιστρέψει την κόρη του Χρύση, την ιέρεια του Απόλλωνα. Ο Απόλλων εξοργίστηκε, και πώς τιμώρησε τους Ελληνες; Με μία επιδημία, που σκότωσε πολλούς στρατιώτες. Ενας εκ των ιερέων λέει στους Ελληνες πως ο μόνος τρόπος να τελειώσει η επιδημία θα ήταν ο Αγαμέμνων να παραδώσει το κορίτσι, πράγμα που έκανε μόνον αφότου πήρε αιχμάλωτη τη σκλάβα του Αχιλλέα, την όμορφη Βρισηίδα της Τροίας. Φυσικά, η ιστορία συνεχίστηκε, όχι όμως προτού οι Ελληνες και άλλοι συμμαχικοί λαοί προσβληθούν από την επιδημία: «Νοῦσον ἀνὰ στρατὸν ὦρσε κακήν, ὀλέκοντο δὲ λαοί». Τόσο ο Αγαμέμνων όσο και ο Αχιλλέας, οι δύο αντιμαχόμενοι ηγέτες, έπρεπε να θυσιάσουν κάτι προκειμένου να βάλουν τέλος στην επιδημία.
Αυτή είναι ενδεχομένως η πρώτη ιστορική καταγραφή μιας μαζικής, μεταδοτικής νόσου. Η έννοια μιας θυσίας με σκοπό τη λήξη της νόσου είναι έκδηλη στην ομηρική περιγραφή και αντηχεί τόσο πραγματική στις μέρες μας: μια επιδημία δεν μπορεί να λήξει χωρίς κάποιου είδους θυσία!
Οι επιδημίες είναι το τίμημα που κλήθηκαν να πληρώσουν οι άνθρωποι επειδή δημιούργησαν οργανωμένες κοινωνίες και αστικά περιβάλλοντα. Οι Ελληνες, μεταξύ των πρώτων λαών επί γης που έζησαν σε πόλεις, σχημάτισαν οργανωμένες κοινότητες και διέθεταν μεγάλα στρατεύματα και ναυτικό, γνώριζαν από νωρίς ότι η χωρική εγγύτητα μεταξύ των ανθρώπων θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεταδοτικές ασθένειες. Ο Ιπποκράτης μιλούσε για τη λέπρα, τη μετάδοσή της και πώς, όπως ο COVID-19 σήμερα, «αυτές οι ασθένειες θεραπεύονται ευκολότερα όταν εμφανίζονται στους νεαρότερους ασθενείς και έχουν αναπτυχθεί πρόσφατα»: «ἰῆσθαι δὲ τούτων εὐπετέστερά ἐστιν, ὅσα νεωτάτοισί τε γίνεται καὶ νεώτατά ἐστι».
Το φονικό δώρο, όπως το αποκάλεσε ο Τζάρεντ Ντάιαμοντ στο μπεστ σέλερ του «Οπλα, μικρόβια και ατσάλι» το 1997, των εξημερωμένων ζώων της κτηνοτροφίας και του λοιπού ζωικού κεφαλαίου προς τους ανθρώπινους πληθυσμούς ήταν οι μεταδοτικές ασθένειες: από την ιλαρά, τη φυματίωση και την ευλογιά (όλες προερχόμενες από τα βοοειδή) μέχρι τον τύφο, την πανώλη (Μαύρος Θάνατος), και τη χολέρα του Μεσαίωνα, τη γρίπη, τον κοκκύτη, την ελονοσία, το AIDS, τον ιό Ζίκα, και τώρα τον κορωνοϊό COVID-19, η αστική μας ζωή είναι ευπαθής απέναντι στην απροσδόκητη είσοδο ιών, στη γρήγορη διάδοση, και στις μαζικές απώλειες. Διότι όσο οι άνθρωποι ζουν κοντά σε ζώα ή/και εξαρτώνται από αυτά, τα ζωικά παθογόνα, από τους ιούς μέχρι τα βακτήρια και τα παράσιτα, θα μεταδίδονται σε αυτούς και θα προκαλούν επιδημίες.
Οπότε, τίποτα από τα παραπάνω δεν είναι καινούργιο: από την επιδημία των ελληνικών στρατευμάτων στην Τροία, μέχρι τον τύφο στην Αθήνα (436-430 π.Κ.Ε.) που σκότωσε το ένα τέταρτο του πληθυσμού, περιλαμβανομένου του ηγέτη της πόλης Περικλή, και βοήθησε τη Σπάρτη να κερδίσει τελικά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, μέχρι την ευλογιά της Ρώμης που σκότωσε εκατομμύρια Ρωμαίους μεταξύ 165 και 180 Κ.Ε., την αποκαλούμενη πανώλη του Ιουστινιανού στην Κωνσταντινούπολη (541-542 Κ.Ε.), και τον Μαύρο Θάνατο στην Ευρώπη (1347-1351 Κ.Ε.) που οδήγησε εκατομμύρια ανθρώπους (από το ένα τρίτο μέχρι το μισό του πληθυσμού στον αντίστοιχο χρόνο και τόπο) σε θάνατο από την πανούκλα (μεταδιδόταν από τους αρουραίους και τους ψύλλους τους), μέχρι τη νεότερη εποχή, τις επιδημίες χολέρας στην πόλη της Νέας Υόρκης το 1832, το 1849, και το 1866, τις πανδημίες ισπανικής (το 1918) και ασιατικής (το 1957) γρίπης, και τις επιδημίες του AIDS και του Ζίκα τις δεκαετίες 1980 και 2010, αντίστοιχα, οι μεταδόσεις μολυσματικών παραγόντων σε ανθρώπους, και από άνθρωπο σε άνθρωπο έχουν σπείρει τον όλεθρο στις κοινωνίες, με αποτέλεσμα τον θάνατο, την οικονομική και πολιτισμική ένδεια και, ορισμένες φορές, κλυδωνισμούς και ιστορικές μεταβολές. Μάλλον δεν αποτελεί υπερβολή να ισχυριστούμε ότι η πανώλη έπαιξε τον ρόλο της στην κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους, μέσω τόσο της αποδυνάμωσης του πληθυσμού της πόλης, όσο και της αποδυνάμωσης των ενδεχόμενων Ευρωπαίων συμμάχων της. Ενας από τους τελευταίους αυτοκράτορες του Βυζαντίου προσβλήθηκε επίσης: ο Μανουήλ Β’ Παλαιολόγος (το 1421 Κ.Ε.), μεταξύ πολλών πολιτών του Βυζαντίου.
Διαβάζοντας τα παραπάνω, αναδεικνύονται ορισμένα θέματα πέραν της προέλευσης των επιδημιών: αν τα ζώα, τα πτηνά, ή τα έντομα αποτελούν την προέλευση, η αυξημένη πληθυσμιακή πυκνότητα (αστικοποίηση), οι αναταραχές, οι πόλεμοι, οι στρατοί, και οι μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών δημιουργούν τις συνθήκες ώστε μια επιδημία να φέρει την καταστροφή. Ο ρατσισμός και η δαιμονοποίηση των ξένων βρήκαν πρόσφορο έδαφος στον φόβο για την εξάπλωση επιδημιών: για παράδειγμα, η σύφιλη, η οποία μεταφέρθηκε στην Ευρώπη από τις διηπειρωτικές ανταλλαγές πληθυσμών που αναμειγνύονταν περισσότερο από ποτέ πριν, αποκλήθηκε από αρκετούς ανθρώπους «η ασθένεια του άλλου», συνήθως ενός γειτονικού και συχνά εχθρικού έθνους: οι Γερμανοί ονόμασαν τη σύφιλη «Γαλλική νόσο», οι Ρώσοι «Πολωνική νόσο», και οι Τούρκοι «Χριστιανική νόσο».
Το διεθνές εμπόριο έχει επίσης συχνά δαιμονοποιηθεί: αν και το εμπόριο και τα οικονομικά αποτελούν πολύ περισσότερο θύματα παρά συντελεστές διάδοσης ασθενειών, συχνά είναι οι πρώτοι τομείς που επηρεάζονται από περιορισμούς στην οικονομική δραστηριότητα σε περίπτωση επιδημίας. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) έχει συχνά αναφερθεί στις τεράστιες οικονομικές συνέπειες των επιδημιών (ένα παράδειγμα μπορείτε να βρείτε εδώ https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2018/06/economic-risks-and-impacts-of-epidemics/bloom.htm).
Η κλιματική αλλαγή αποτελεί άλλον έναν σημαντικό παράγοντα. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ, https://www.who.int/globalchange/climate/summary/en/index5.html) αναφέρει στη σελίδα του το παράδειγμα της ελονοσίας, η οποία ποικίλλει εποχικά σε υψηλά ενδημικές περιοχές. Στην Ινδία, η περιοχή Παντζάμπ, που βρέχεται από τα νερά ποταμών, βίωσε περιοδικές επιδημίες ελονοσίας λόγω αυξημένων βροχοπτώσεων που ενίσχυαν την αναπαραγωγή και την επιβίωση των κουνουπιών. Μάλιστα, μελέτες έχουν δείξει ότι «ο κίνδυνος επιδημίας ελονοσίας σχεδόν πενταπλασιάζεται κατά το έτος που έπεται ενός φαινομένου Ελ Νίνιο», σύμφωνα με την ιστοσελίδα του ΠΟΥ.
Τι μπορούμε να μάθουμε εμείς σήμερα από τα παραπάνω; Οπως κάθε άλλη αντιξοότητα, μια επιδημία θα πάει εντελώς χαμένη εάν δεν μας διδάξει κάτι: όπως είπε ο Ντισραέλι, «δεν υπάρχει καλύτερη εκπαίδευση από τις αντιξοότητες». Κατά την άποψη των δύο συγγραφέων του άρθρου τούτου, οι οποίοι ζουν στην πρωτεύουσα του «ισχυρότερου έθνους στον κόσμο», μία πόλη που έχει τώρα «παγώσει» για να σταματήσει τη διάδοση του COVID-19, και εργάζονται σε δύο από τους πιο ευυπόληπτους διεθνείς ή εθνικούς οργανισμούς, τα διδάγματα είναι τα ακόλουθα:
1. Οι επιδημίες αποτελούν ένα γεγονός της ζωής: το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να διδαχθούμε τα μαθήματα αυτής της επιδημίας και να προετοιμαστούμε καλύτερα για την επόμενη. Διότι η επόμενη θα είναι εδώ, στη διάρκεια της ζωής μας, σχεδόν σίγουρα.
2. Η Γη είναι πιο συνδεδεμένη από ποτέ: είμαστε τόσο διασυνδεδεμένοι ώστε κάτι που μερικές χιλιετίες πριν χρειαζόταν δεκαετίες ή/και αιώνες να διαδοθεί, τώρα χρειάζεται μόλις βδομάδες ή ακόμα και μέρες. Είναι απαράδεκτο να δαιμονοποιούμε έναν «ιό του ξένου»· είναι απαραίτητο να αποδεχθούμε ότι οι παθογόνοι μικροοργανισμοί δεν γνωρίζουν σύνορα, κοινωνικές τάξεις, και άλλες ανθρωπογενείς διακρίσεις, και είναι καθοριστικό να μελετήσουμε και άλλους παράγοντες παθογένεσης (βιολογικούς όπως η ηλικία και το φύλο, ή φυσικούς όπως το κλίμα, η τοποθεσία, κ.ά.).
3. Τα συστήματα υγείας είναι απαραίτητα για την αντιμετώπιση επιδημιών, για την προστασία του πληθυσμού και την αποτροπή της επόμενης διαδεδομένης ασθένειας: η αποτυχία των Ηνωμένων Πολιτειών να τεθούν στην εμπροσθοφυλακή της μάχης ενάντια στην πανδημία του COVID-19 αποτελεί αντανάκλαση της απουσίας κάποιας μορφής συγκεντρωτικής υγειονομικής περίθαλψης (κάτι το οποίο, για να αποφύγουμε την πολιτική, δεν λέει τίποτα για το ποιος πληρώνει γι’ αυτήν την περίθαλψη: ένα σύστημα υγειονομικής περίθαλψης είναι αναγκαίο ανεξαρτήτως εάν εμπλέκεται ένας ή πολλοί χρηματοδότες και ιδιωτική ή δημόσια χρηματοδότηση για τη λειτουργία του).
Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί συμπερασματικά ότι η παγκόσμια οικονομία θα περάσει τους επόμενους μήνες ένα έντονο εξωγενές σοκ πρωτοφανών διαστάσεων. Εκεί που τα συγγράμματα μιλούσαν έως τώρα για τραπεζικές, χρηματοπιστωτικές και κρίσεις ισοζυγίου πληρωμών και χρέους, θα μιλούν από δω και στο εξής και για επιδημιολογικές κρίσεις. Η παγκόσμια ανάπτυξη για το 2020 είναι πιθανό να είναι αρνητική με αλυσιδωτές συνέπειες σε απασχόληση, εμπόριο και επενδύσεις που θα επηρεάσουν προσδοκίες και θα εντείνουν την αβεβαιότητα. Αυτό ισχύει για μεγάλες οικονομίες (ΗΠΑ, Ε.Ε., Κίνα) και πολύ περισσότερο για τις αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας και της Αφρικής, οι οποίες ναι μεν είναι συνηθισμένες σε επιδημίες (ειδικά οι αφρικανικές χώρες), αλλά συνεχίζουν να έχουν ασθενή συστήματα υγείας και να είναι ευάλωτες σε εξωτερικά σοκ. Η πρόσφατη πτώση της τιμής του πετρελαίου είναι χαρακτηριστική των δυσκολιών που θα αντιμετωπίσουν οι πετρελαιοπαραγωγοί χώρες για να χρηματοδοτήσουν την ανάκαμψή τους.
Η παρατηρούμενη αβεβαιότητα διασκεδάζεται κάπως από την ετοιμότητα κυβερνήσεων και διεθνών οικονομικών οργανισμών να λάβουν σήμερα αντί για αύριο δημοσιονομικά μέτρα υποστήριξης των εθνικών οικονομιών. Τα μέτρα αυτά αναφέρονται στη στήριξη συστημάτων υγείας, των εργαζομένων, των επιχειρήσεων και των τραπεζών. Σκοπός είναι η μείωση του ρίσκου, η παροχή ρευστότητας και η υποκίνηση και στήριξη της οικονομίας, η σιγουριά όλων ότι δεν θα μείνει κανείς απροστάτευτος. Ανεξάρτητα από το χρηματικό εύρος της έως τώρα εγκριθείσας ανά χώρα και σε επίπεδο περιφερειακών οργανισμών βοήθειας, γεγονός παραμένει ότι μέχρι το τέλος του έτους η πανδημία θα έχει παρέλθει και το 2021 θα είναι έτος ανάκαμψης και ομαλότητας.
Τα διδάγματα ωστόσο δεν θα πρέπει να λησμονηθούν. Οι επιδημίες θα επανέρχονται περιοδικά και οι κοινωνίες πρέπει να θωρακίζονται για το απευκταίο. Η Ελλάδα, χώρα υπηρεσιών, και μέλος της Ε.Ε., πρέπει να φροντίσει έγκαιρα την εξασφάλιση στρατηγικών αποθεμάτων υλικών και υποδομών, ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί καλύτερα στις απαιτήσεις του μέλλοντος.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Στρατάκης εργάζεται στο Εθνικό Ινστιτούτο Παιδικής Υγείας και Ανθρώπινης Ανάπτυξης των ΗΠΑ. Αντικείμενο της έρευνάς του είναι οι όγκοι του ενδοκρινικού συστήματος.
Ο κ. Μιχάλης Ψαλιδόπουλος είναι αναπληρωτής εκτελεστικός διευθυντής στο ΔΝΤ και ομότιμος καθηγητής του τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.