Μετά το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974, με το οποίο ο λαός αποφάνθηκε υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας, ανέκυψε το ζήτημα της ανάδειξης προσωρινού Προέδρου της Δημοκρατίας έως ότου εκλεγόταν ο νέος Πρόεδρος σύμφωνα με τη διαδικασία που θα προέβλεπε το μελλοντικό Σύνταγμα της χώρας. Αλλωστε, κανένα κοινοβουλευτικό πολίτευμα δεν μπορεί να λειτουργήσει ομαλά, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα, χωρίς την ύπαρξη του ρυθμιστή του πολιτεύματος. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής απευθύνεται αρχικά στον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, ο οποίος δέχεται, στη συνέχεια όμως αρνείται. Ετσι, ο Καραμανλής στη συνεδρίαση της Βουλής της 17ης Δεκεμβρίου 1974 προτείνει ως προσωρινό Πρόεδρο της Δημοκρατίας τον βουλευτή Επικρατείας της Νέας Δημοκρατίας, Μιχαήλ Στασινόπουλο (1903-2002).
Η επιλογή του Στασινόπουλου κάθε άλλο παρά τυχαία ήταν, αφού αποτελούσε μια καθολικά αποδεκτή προσωπικότητα του νομικού και πνευματικού κόσμου: Ο Στασινόπουλος είχε σημαντική λογοτεχνική δραστηριότητα και διετέλεσε πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, καθηγητής Δημοσίου Δικαίου και πρύτανης του Παντείου Πανεπιστημίου, επίτιμος διδάκτορας γαλλικών πανεπιστημίων, υπηρεσιακός υπουργός στις κυβερνήσεις του Δ. Κιουσόπουλου και Κ. Γεωργακόπουλου το 1952 και το 1958 αντίστοιχα και, τέλος, πρόεδρος της επιτροπής που συνέταξε τον πρώτο Υπαλληλικό Κώδικα του 1951, ένα από τα σημαντικότερα νομοθετήματα της ελληνικής δημόσιας διοίκησης.
18.12.1974. Η είδηση της επιλογής του Μιχαήλ Στασινόπουλου στο αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας στην κορυφή της πρώτης σελίδας της «Κ».
ΣτΕ, ηχηρή πράξη αντίστασης στη δικτατορία
Η επιλογή του Στασινόπουλου είχε ένα σημαντικό συμβολικό φορτίο που συνδεόταν με την αντίστασή του απέναντι στην απριλιανή δικτατορία. Οταν το δικτατορικό καθεστώς, με την ΚΔ΄ συντακτική πράξη της 28-5-1968 «περί εξυγιάνσεως της Τακτικής Δικαιοσύνης» ανέστειλε για τρεις ημέρες την ισοβιότητα των δικαστικών λειτουργών και απέλυσε τους μη αρεστούς σε αυτό δικαστικούς λειτουργούς, το Συμβούλιο της Επικρατείας, το 1969 με τις αποφάσεις του 1811-1831/1969 και υπό την προεδρία του Στασινόπουλου, ακύρωσε τις απολύσεις των δικαστών, παρά το γεγονός ότι η ΚΔ΄ συντακτική πράξη όριζε ότι κατά των πράξεων απόλυσης «δεν χωρεί προσφυγή ή αίτησις ακυρώσεως ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, ουδ’ αγωγή επί αποζημιώσει ενώπιον των τακτικών Δικαστηρίων». Το σκεπτικό ήταν ότι δεν είχε δοθεί στους απολυθέντες δικαστές η δυνατότητα να εκφράσουν τις απόψεις τους και έτσι είχε παραβιασθεί το θεμελιώδες δικαίωμα της προηγούμενης ακρόασης: Οπως ανέφεραν χαρακτηριστικά οι αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας, «το δικαίωμα ακροάσεως παντός κρινομένου προσώπου, αποτελεί γενικωτέραν και θεμελιώδη αρχήν του δικαίου, διασφαλίζουσα το στοιχειώδες δικαίωμα υπερασπίσεως, και εφαρμοστέαν κατ’ αρχήν εν πάση ευνομουμένη Πολιτεία». Επρόκειτο για μια πολύ ηχηρή πράξη αντίστασης της Δικαιοσύνης, ιδίως αν αναλογισθεί κανείς ότι ο πρωθυπουργός και έξι υπουργοί της πρώτης δικτατορικής κυβέρνησης προέρχονταν από τον Αρειο Πάγο.
Η συνέχεια ήταν αναμενόμενη: Αμέσως δημοσιεύθηκε διάταγμα περί αποδοχής της παραίτησης του Στασινόπουλου, την οποία βεβαίως ο ίδιος ουδέποτε είχε υποβάλει, ενώ ακολούθησαν εννέα ακόμη «παραιτήσεις» μελών του Δικαστηρίου. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο πρόεδρος του γαλλικού Συμβουλίου της Επικρατείας, Ρενέ Κασέν, πρότεινε τον Στασινόπουλο για το Νομπέλ Ειρήνης ως ένδειξη τιμής για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε το ελληνικό δικτατορικό καθεστώς.
Αντιρρήσεις για τη διαδικασία
Ο Γεώργιος Μαύρος (αριστερά, στη φωτ. με τον Γιάννη Ζίγδη) διαμαρτυρήθηκε επειδή δεν προηγήθηκε διαβούλευση με τα κόμματα της αντιπολίτευσης.
Στις 18 Δεκεμβρίου 1974 διεξάγεται σχετική συζήτηση στη Βουλή, παρά την έντονη επισήμανση του Καραμανλή ότι κατά διεθνή συνταγματική πρακτική δεν διεξάγεται καμία συζήτηση πριν από την ψηφοφορία για την εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας.
Αντίθετος όχι στο πρόσωπο του Στασινόπουλου, αλλά στη διαδικασία που ακολουθήθηκε, δηλώνει ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ, Ανδρέας Παπανδρέου.
Ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης (Ενωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις), Γεώργιος Μαύρος, δηλώνει την αντίθεσή του για λόγους που δεν συνδέονται με το πρόσωπο του Στασινόπουλου αλλά με θέματα αρχής. Ειδικότερα, διαμαρτύρεται επειδή δεν προηγήθηκε διαβούλευση με τα κόμματα της αντιπολίτευσης και τονίζει ότι με την ευρύτατη κοινοβουλευτική πλειοψηφία που διέθετε η κυβέρνηση, θα μπορούσε, εάν δεν συνεννοούνταν με την αντιπολίτευση, να διαμορφώσει τη δομή του κράτους σε μονοκομματική βάση. Ο Μαύρος συνέδεσε την επιλογή του Στασινόπουλου με τις αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας στο νέο Σύνταγμα (ένα ζήτημα που θα ταλάνιζε την πολιτική και συνταγματική ζωή του τόπου από τις πρώτες ημέρες κατάρτισης του νέου Συντάγματος λίγους μήνες μετά έως και την κατάργηση πολλών εκ των αρμοδιοτήτων του Προέδρου της Δημοκρατίας με τη συνταγματική αναθεώρηση του 1986). Μάλιστα, ο Μαύρος υποστηρίζει ότι η επιλογή ενός βουλευτή της κυβερνητικής παράταξης δημιουργεί την εντύπωση ότι υπήρχε κάποιο κυβερνητικό σχέδιο για τις αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας, εμπλέκοντας στο πλαίσιο αυτό τόσο την άρνηση του Κανελλόπουλου να αποδεχθεί την πρόταση του Καραμανλή όσο και τη φημολογία για μελλοντική μεταπήδηση του Καραμανλή στην Προεδρία της Δημοκρατίας.
Αντίθετος όχι στο πρόσωπο του Στασινόπουλου, αλλά στη διαδικασία που ακολουθήθηκε δηλώνει και ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ, Ανδρέας Παπανδρέου, χαρακτηρίζοντας μάλιστα τη διαδικασία υπονομευτική του πολιτεύματος. Στην ίδια γραμμή κινείται από την Αριστερά και ο Λεωνίδας Κύρκος, ο οποίος εξέφρασε τη λύπη του που δεν κατέστη δυνατή η ανάδειξη του Προέδρου με ομοφωνία, επιρρίπτοντας όμως την ευθύνη γι’ αυτό στην τακτική της κυβερνητικής πλειοψηφίας.
Η απάντηση Καραμανλή στη Βουλή
Ο νέος, ο προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας θα ασκήσει τα καθήκοντά του κατά τρόπο υπερκομματικό, τονίζει στη Βουλή ο Κων. Καραμανλής. (Φωτ. ΙΔΡΥΜΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ)
Η συζήτηση στη Βουλή διεξάγεται σε υψηλούς τόνους με την κυβέρνηση και την αντιπολίτευση να ανταλλάσσουν κατηγορίες για έλλειψη διάθεσης υπερκομματικής συνεννόησης, χωρίς πάντως να αμφισβητούνται το μέγεθος της προσωπικότητας και ο συμβολισμός της επιλογής του Στασινόπουλου. Ο Καραμανλής απαντάει στην αντιπολίτευση ότι πρόκειται για την επιλογή ενός προσωρινού Προέδρου της Δημοκρατίας με, ως εκ τούτου, περιορισμένες αρμοδιότητες.
«Δεν υπογράφει…»
Οσον αφορά τις αντιρρήσεις του Μαύρου που είχε συνδέσει την επιλογή Στασινόπουλου με τις αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας στο νέο Σύνταγμα, ο Καραμανλής απαντά εύστοχα ότι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, είτε προσωρινός είτε οριστικός, στα κοινοβουλευτικά πολιτεύματα δεν έχει καμία αρμοδιότητα στο περιεχόμενο ή στη διαδικασία ψήφισης ή αναθεώρησης του Συντάγματος και ούτε καν το υπογράφει: «Οπως γνωρίζετε, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας … δεν έχει καμμίαν σχέσιν ούτε με το περιεχόμενον ούτε με την διαδικασίαν της επιψηφήσεως του Συντάγματος. Διότι ο αρχηγός του Κράτους δεν συμπράττει ούτε θετικά ούτε αρνητικά εις την κατάρτισιν του Συντάγματος. Ουδέ καν καλείται να υπογράψη!». Οσον αφορά την αντίρρηση της αντιπολίτευσης για το ότι ο Στασινόπουλος έχει γνωστή πολιτική τοποθέτηση ως βουλευτής Επικρατείας του κυβερνώντος κόμματος, ο Καραμανλής απαντά: «Η αντιπολίτευσις … ομιλεί συχνά περί υπερκομματικής πολιτικής … Αλλά τι σημαίνει πρόσωπον υπερκομματικόν; Ολοι οι Ελληνες και ιδίως οι πλέον διακεκριμένοι, έχουν μιαν πολιτικήν τοποθέτησιν, εκτός εάν είναι … τιποτόφρονες … Οταν ομιλούμεν περί υπερκομματικού προσώπου δεν εννοούμεν ότι δεν πρέπει να ανήκη εις πολιτικήν παράταξιν. Εννοούμεν ότι πρέπει το πρόσωπον αυτό … να έχη την ικανότητα να ασκήση τα καθήκοντά του κατά τρόπον υπερκομματικόν. Και νομίζω, ότι η Κυβέρνησις, με την επιλογήν την οποία έκαμε, διασφαλίζει αυτές τις προϋποθέσεις, ότι δηλαδή ο νέος, ο προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας θα ασκήση τα καθήκοντά του κατά τρόπον υπερκομματικόν. Και αυτό υπήρξε το κριτήριον, το οποίον με ωδήγησεν εις την εκλογήν του εν λόγω προσώπου».
Τελικά, μετά τη λήξη της συζήτησης αυτής, ακολουθεί ψηφοφορία και ο Μιχαήλ Στασινόπουλος εκλέγεται πρώτος προσωρινός Πρόεδρος της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας με 206 ψήφους επί 291 παρόντων βουλευτών.
Η θητεία του Στασινόπουλου διήρκεσε έως την 20ή Ιουνίου 1975, οπότε ορκίσθηκε ο Κωνσταντίνος Τσάτσος ως πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας με τη διαδικασία που προβλέπει το Σύνταγμα του 1975.
* Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ.