Την Τρίτη της περασμένης εβδομάδας, οι ηγέτες της Ε.Ε. έφτασαν σε μια συμφωνία για την ανάκαμψη από την πανδημία, γεγονός που σηματοδοτεί ένα ιστορικό βήμα προς τα εμπρός για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.
Μέχρι την Παρασκευή, οι συνεργάτες του αυταρχικού Πρωθυπουργού της Ουγγαρίας, Βίκτορ Όρμπαν, είχαν κλείσει ουσιαστικά τον μεγαλύτερο εναπομείναντα ανεξάρτητο ειδησεογραφικό ιστότοπο στην Ουγγαρία. Η χρονική στιγμή δεν ήταν τυχαία. Οι φιλοευρωπαίοι, δικαίως, επιδοκιμάζουν πολλά σε αυτήν τη συμφωνία ορόσημο, αλλά πρέπει, επίσης, να αναγνωρίσουν τη σκοτεινή, κρυφή πλευρά της. Καθώς η συμφωνία περιλαμβάνει ασάφειες σχετικά με την κατανομή των κονδυλίων της Ε.Ε. με βάση τον σεβασμό στο κράτος δικαίου, το κύριο μήνυμα προς τα αυταρχικά καθεστώτα και τα επίδοξα αυταρχικά καθεστώτα, ήταν ότι η Ε.Ε. θα συνεχίσει να τους παραχωρεί δισεκατομμύρια σε επιδοτήσεις. Η συμφωνία είχε ως αποτέλεσμα μια πιο βαθιά ολοκληρωμένη Ε.Ε., η οποία όμως εξακολουθεί να φιλοξενεί υβριδικά αυταρχικά καθεστώτα.
Καθώς η σύνοδος κορυφής πλησίαζε, έγινε λόγος για τη σύνδεση του Ταμείου Ανάκαμψης «Νέα Γενιά Ε.Ε.» και του αναθεωρημένου προϋπολογισμού της Ε.Ε. με ένα σύστημα «προϋποθέσεων σχετικά με το κράτος δικαίου» που θα επέτρεπε στην Ε.Ε. να αναστέλλει τη χρηματοδότηση σε κυβερνήσεις με «γενικευμένες ελλείψεις» στο κράτος δικαίου. Το τελικό κείμενο της συμφωνίας, όμως, μεταθέτει απλώς το θέμα αναφέροντας πως «ένα καθεστώς προϋποθέσεων για την προστασία του προϋπολογισμού και του σχεδίου Νέα Γενιά Ε.Ε. θα θεσπιστεί» κάποια στιγμή στο μέλλον. Βέβαια πρέπει να παραδεχτούμε, η συμφωνία δημιούργησε τουλάχιστον μια ευκαιρία για δράση: το Συμβούλιο έχει περάσει τα τελευταία δύο χρόνια μπλοκάροντας μια νομοθετική πρόταση της Επιτροπής για έναν μηχανισμό προϋποθέσεων σχετικά με το κράτος δικαίου και η συμφωνία ανέφερε ότι οι ηγέτες θα δώσουν την ευλογία τους σε μια τουλάχιστον αποδυναμωμένη εκδοχή του. Το αν η Ε.Ε. θα εισαγάγει στην πραγματικότητα ένα τέτοιο σύστημα, θα φανεί στο μέλλον .
Σε κανέναν δεν πρέπει να προκάλεσε έκπληξη το γεγονός ότι οι διαπραγματεύσεις για τον προϋπολογισμό δεν οδήγησαν στην εφαρμογή ενός νέου μηχανισμού που θα ρυθμίζει την κατανομή των κονδυλίων της Ε.Ε. με βάση τον σεβασμό για τις αξίες της. Υπήρξε τεράστια πολιτική πίεση για την ταχεία επίτευξη συμφωνίας, αλλά αυτή η συμφωνία έπρεπε να ψηφιστεί ομόφωνα στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Η αυταρχική κυβέρνηση της Ουγγαρίας και η ολοένα και πιο αυταρχική κυβέρνηση της Πολωνίας θα είχαν ασκήσει βέτο σε οποιοδήποτε σχέδιο πίστευαν ότι θα μπορούσε να οδηγήσει στην αναστολή της χρηματοδότησης της Ε.Ε. προς τις χώρες τους.
Γενικότερα, θα ήταν άδικο να θεωρήσουμε το πακέτο διάσωσης από την πανδημία ως ένα νέο Φαουστιανό Σύμφωνο με τα αυταρχικά καθεστώτα της Ε.Ε. , διότι στην πραγματικότητα η Ε.Ε. τους παρέδωσε τη δημοκρατική ψυχή της εδώ και πολύ καιρό. Οι πραγματικές αποτυχίες των ηγετών της Ε.Ε. στην υπεράσπιση του κράτους δικαίου δεν σημειώθηκαν στη σύνοδο κορυφής της περασμένης εβδομάδας, αλλά τα τελευταία χρόνια, όταν αρνήθηκαν επίμονα να υπερασπιστούν τις υποτιθέμενες δημοκρατικές αξίες της Ε.Ε..
Κατά μία έννοια, ολόκληρη η συζήτηση την περασμένη εβδομάδα αποτελεί ένα παράδειγμα αυτού που ο καθηγητής Λοράν Πες χαρακτήρισε το κράτος δικαίου της Ε.Ε. ως «κύκλο δημιουργίας εργαλείων», όπου η Ε.Ε. δικαιολογεί την αποτυχία της να ανταποκριθεί στη δημοκρατική οπισθοδρόμηση των κυβερνήσεων των κρατών μελών με τον ψευδή ισχυρισμό ότι δεν διαθέτει τα επαρκή εργαλεία και με εκκλήσεις για την εισαγωγή νέων εργαλείων.
Η αλήθεια είναι ότι η Ε.Ε. έχει στη διάθεσή της πολλά εργαλεία, αλλά για πολιτικούς λόγους , απλώς αρνείται να τα αξιοποιήσει. Όπως έχουμε υποστηρίξει παλαιότερα ο Ίσραελ Μπάτλερ , η Κιμ Σέπελε και εγώ , η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ήδη την εξουσία βάσει των κανονισμών των διαρθρωτικών ταμείων της Ε.Ε. να αναστείλει τα κονδύλια προς κράτη μέλη για λόγους κράτους δικαίου. Η Επιτροπή θα μπορούσε, επίσης, να κάνει πολύ πιο αυστηρή χρήση των τυποποιημένων εργαλείων επιβολής του νόμου – όπως οι διαδικασίες επί παραβάσει – για να υπερασπιστεί τις δημοκρατικές αξίες.
Η παθητικότητα της Επιτροπής δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη, δεδομένου ότι η πρόεδρός της, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, εξαρτιόταν από τις ψήφους των κυβερνώντων κομμάτων στην Πολωνία και την Ουγγαρία για να γίνει Πρόεδρος και ότι – ως Γερμανίδα πολιτικός του CDU – είναι μέλος του ίδιου ευρωκόμματος (του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος – ΕΛΚ) με τον Όρμπαν. Όταν ανέλαβε τα καθήκοντά της, υποσχέθηκε να εξομαλύνει τις πολιτικές συγκρούσεις με τα καθεστώτα στην Πολωνία και την Ουγγαρία , και από τότε έχει ακολουθήσει μια πολιτική κατευνασμού.
Οι αποτυχία των εθνικών ηγετών στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο να υπερασπιστούν τη δημοκρατία είναι ακόμη πιο κατάφωρες. Πολλοί απολογητές ισχυρίζονται ότι το Συμβούλιο έχει παραλύσει λόγω του ότι οι κυρώσεις βάσει του άρθρου 7 απαιτούν ομόφωνη ψήφο των κυβερνήσεων των κρατών μελών και ότι η Πολωνία και η Ουγγαρία έχουν δεσμευτεί να ασκήσουν βέτο στην επιβολή κυρώσεων εναντίον της άλλης χώρας. Υπάρχει ένα ίχνος αλήθειας σε αυτό, ακόμη κι αν μπορεί να υπάρξει ένας τρόπος να αποφευχθεί η μεταξύ τους προστασία των δύο κρατών από την επιβολή κυρώσεων. Τα πραγματικά προβλήματα, όμως, στο Συμβούλιο είναι πολύ βαθύτερα. Πρώτον, υπάρχουν ισχυροί κανόνες σεβασμού μεταξύ των ηγετών στο Συμβούλιο στην περίπτωση θεμάτων που θεωρούνται εσωτερικές πολιτικές υποθέσεις. Δεύτερον, άλλες κυβερνήσεις με τα δικά τους προβλήματα με την κλεπτοκρατία ή τη δημοκρατική οπισθοδρόμηση κατανοούν ότι κάθε εργαλείο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον της Ουγγαρίας ή της Πολωνίας μπορεί κάποια μέρα να χρησιμοποιηθεί εναντίον τους, έτσι αντιστέκονται στην ανάληψη δράσης. Τέλος, ορισμένες κυβερνήσεις συντάσσονται με την Ουγγαρία ή την Πολωνία για κομματικούς λόγους. Όπως προαναφέρθηκε, το κόμμα του Όρμπαν, Φιντές, παραμένει μέλος του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος και το CDU της Γερμανίδας καγκελαρίου Άνγκελας Μέρκελ έπαιξε καίριο ρόλο στην υπεράσπισή του.
Η διάβρωση του κράτους δικαίου, αλλά και της ίδιας της δημοκρατίας, στην Ουγγαρία και την Πολωνία δεν είναι υπαιτιότητα της Ε.Ε., και τελικά εναπόκειται στους Ούγγρους και τους Πολωνούς να αποκαταστήσουν τις λειτουργικές φιλελεύθερες δημοκρατίες. Ωστόσο, η χρηματοδότηση της Ε.Ε. είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση αυτών των καθεστώτων και η νέα δέσμη μέτρων ανάκαμψης υπόσχεται να κρατήσει τη στρόφιγγα ανοιχτή.
Η μάχη δεν έχει τελειώσει και οι υπερασπιστές του κράτους δικαίου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υπόσχονται να ενισχύσουν τις προϋποθέσεις σχετικά με το κράτος δικαίου στη συμφωνία. Ακόμη, όμως, κι αν εφαρμοστεί αυτό το νέο εργαλείο, μπορεί απλώς να καταλήξει στο ράφι, μαζί με τα άλλα αχρησιμοποίητα εργαλεία της Ε.Ε.. Σε τελική ανάλυση, οι ηγέτες της Ε.Ε. θα χρησιμοποιήσουν την πλούσια εργαλειοθήκη της Ε.Ε. για να υπερασπιστούν τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου, μόνο αν περισσότεροι απ' αυτούς αποφασίσουν ότι είναι προς το συμφέρον τους να το πράξουν, ή ίσως ότι είναι ηθική υποχρέωσή τους. Μέχρι τότε, θα παραμένει η « αυταρχική ισορροπία » της Ε.Ε..
*Ο Ρ. Ντάνιελ Κέλεμεν είναι Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Δικαίου και κατέχει έδρα Jean Monnet στις Πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Πανεπιστήμιο Ρούτγκερς