Σε πρόσφατη τηλεοπτική συνέντευξη, ο Νίκος Χατζηνικολάου ρώτησε την Αλέκα Παπαρήγα πώς εξηγεί το γεγονός ότι η «κατάρα της δυναστείας των Παπανδρέου» φαίνεται να πέφτει για τρίτη φορά βαριά πάνω στην ελληνική Αριστερά. H απάντηση που εισέπραξε δεν ξέφυγε από τα αναμενόμενα, αλλά το ερώτημα άγγιξε βαθιές πληγές διαδοχικών γενιών αριστερών, από την ΕΑΜική Αντίσταση και τους Λαμπράκηδες μέχρι τη γενιά του Πολυτεχνείου και της μεταπολίτευσης. O πρωθυπουργός των Δεκεμβριανών, Γεώργιος Παπανδρέου, κατάφερε να λεηλατήσει την Αριστερά με τη «Λαοκρατία» και τον «Ανένδοτο». O Ανδρέας Παπανδρέου, με τη σημαία της «Αλλαγής» και την υπόσχεση «στις 18 σοσιαλισμός». Και ο Γιώργος Παπανδρέου απειλεί να επαναλάβει το κατόρθωμα των προγόνων του μ’ ένα… χαμόγελο κι ένα κασκόλ!
Χωρίς πειστικό λόγο
Η συνήθης δικαιολογία των ηγεσιών της Αριστεράς στηρίζεται στην επίκληση των άνισων συνθηκών του εκλογικού αγώνα και των «αντικειμενικών» δυσκολιών της εκάστοτε πολιτικής συγκυρίας. Ωστόσο, ειδικά αυτή τη φορά, παρόμοιες επικλήσεις δεν πείθουν. Τα μέσα ενημέρωσης όντως υποβαθμίζουν ανεπίτρεπτα την Αριστερά. Αλλά και στις λίγες περιπτώσεις που οι εκπρόσωποί της εμφανίζονται στα «παράθυρα», οι θέσεις και ο λόγος τους (με ελάχιστες εξαιρέσεις) είναι συζητήσιμο αν της προσθέτουν ή της αφαιρούν ψήφους. O εκλογικός νόμος όντως ευνοεί τη λογική της χαμένης ψήφου, αλλά και όταν το εκλογικό σύστημα ήταν σχεδόν αναλογικό, τα ποσοστά της Αριστεράς έμειναν σχεδόν αμετάβλητα. H αίσθηση του «ντέρμπι» όντως ευνοεί τη γιγάντωση του δικομματισμού. Αλλά η εικόνα της «πόλωσης» είναι εν πολλοίς παραπλανητική -περισσότερο αριθμητική, παρά πολιτική: Οι ψηφοφόροι και των δύο μεγάλων κομμάτων είναι πολύ πιο «χαλαροί» από κάθε άλλη φορά, διαλέγουν με κρύα καρδιά και πολύ περιορισμένες ελπίδες το μη χείρον. Καμιά σχέση με το δυναμικό ρεύμα της σοσιαλίζουσας «Αλλαγής», που ενέπνευσε ο A. Παπανδρέου το 1981 ή το ρεύμα του θριαμβεύοντος σε παγκόσμια κλίμακα φιλελευθερισμού, που κατάφερε να εκφράσει στην Ελλάδα ο K. Μητσοτάκης το 1989-90, την εποχή της κατάρρευσης του «υπαρκτού σοσιαλισμού.
Επιπλέον, οι πολιτικές συνθήκες διεξαγωγής αυτής της εκλογικής μάχης θα έπρεπε, κανονικά, να θεωρούνται μάλλον ευνοϊκές για την Αριστερά. Πρώτα απ’ όλα, γιατί την προηγούμενη τετραετία βρέθηκε απέναντι στο πιο δεξιό ΠΑΣΟΚ όλων των εποχών, το Σημιτικό – εκσυγχρονιστικό ΠΑΣΟΚ, που αποξένωσε μεγάλο τμήμα της ίδιας του της βάσης και ήταν ιδιαίτερα ευάλωττο στην εξ αριστερών κριτική. Αλλά και η αλλαγή ηγεσίας προσέφερε νέα βέλη στη φαρέτρα της Αριστεράς, καθώς δεν είναι και τόσο συνηθισμένο ένας ηγέτης σοσιαλιστικού κόμματος να δέχεται τα δημόσια συγχαρητήρια της κυρίας Ολμπράιτ και του κυρίου Πάουελ. Το κυριότερο, όλη την προηγούμενη περίοδο η Ελλάδα γνώρισε σημαντικά κύματα αριστερόστροφης κοινωνικής διαμαρτυρίας, όπως ήταν η εργατική αναταραχή με το Ασφαλιστικό και η ριζοσπαστική αφύπνιση της νεολαίας με τα αντιπολεμικά συλλαλητήρια. Πώς να δικαιολογήσει, λοιπόν, κανείς την εικόνα μιας Αριστεράς που βλέπει να περνάει από τα χέρια της ένα ολόκληρο ποτάμι χωρίς να μπορεί να κρατήσει μια στάλα;
«Κάλλιο πρώτος στο χωριό…»
Ο Μίκης Θεοδωράκης, με τη δήλωση-παρέμβασή του υπέρ της Αριστεράς, πριν από μία εβδομάδα, εξέφρασε την πραγματική αγωνία μεγάλου πλήθους αριστερών, κομματικά αποκρυσταλλωμένων και ανένταχτων, για τη συγκρότηση ενός «τρίτου πολιτικού πόλου», που θα μπορούσε να εκφράσει τα συμφέροντα της μισθωτής εργασίας, τον ριζοσπαστισμό της νεολαίας, τον πολιτισμό της κριτικής σκέψης, τον οραματικό ορίζοντα μιας άλλης κοινωνίας. Ενός πόλου, που θα μπορούσε να προσφέρει πολιτική στέγη σε ευρύτερα στρώματα πολιτών, ιδίως νέων, που απορρίπτουν και τις δύο εκδοχές του δικομματισμού και νιώθουν πολιτική και ηθική αποστροφή για εκείνους τους πρώην αριστερούς που γίνονται εθελοντές δωρητές σώματος του ΠΑΣΟΚ μόνο και μόνο για την «καρέκλα» τους.
Οι αντιδράσεις που εισέπραξε ο Μίκης Θεοδωράκης μαρτυρούν πόσο ισχυρή εξακολουθεί να είναι σε μεγάλο τμήμα της Αριστεράς η καταστροφική πολιτική κουλτούρα του «κάλλιο πρώτος στο χωριό, παρά δεύτερος στη Ρώμη», η αντίληψη που λέει ότι ο κυριότερος εχθρός ενός αριστερού κόμματος δεν βρίσκεται στην απέναντι όχθη, στα κόμματα του κατεστημένου, αλλά δίπλα του, στις άλλες αριστερές δυνάμεις. Μια λογική την οποία εκφράζει με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο σήμερα η ηγεσία του KKE και η οποία έχει κοστίσει, παλαιότερα, στην Αριστερά, επώδυνες διασπάσεις με ελάχιστη ιδεολογική ή πολιτική νομιμοποίηση.
Πέραν του «κομματικού σωβινισμού» του, το σημερινό KKE αδυνατεί να σπάσει τον κλοιό της πολιτικής του περιχαράκωσης για εξίσου σοβαρούς αν όχι σοβαρότερους λόγους. Δεν αναφερόμαστε μόνο στα πολύ βαθιά πολιτικά και ψυχολογικά ρήγματα που προκάλεσε με τον κόσμο του ΠΑΣΟΚ η καιροσκοπική επιλογή της συγκυβέρνησης Τζαννετάκη. Ισως ακόμη σημαντικότερες είναι οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις που προκάλεσε στο KKE η διπλή διάσπαση του ’89-’90 (πρώτα με την «ομάδα Γράψα» και μετά με την «ομάδα Φαράκου») που συνοδεύτηκε από μια επίσης διπλή και ποιοτικά πολύ σοβαρή απώλεια: Αφενός μεν της μεγάλης πλειοψηφίας της νεολαίας του KKE, αφετέρου δε σχεδόν του συνόλου της κομμουνιστικής διανόησης. Ετσι, το KKE κατάφερε να επιβιώσει από την «παγωνιά» των πολύ δύσκολων χρόνων από την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», αλλά με αντίτιμο να «ξεραθεί» σαν πολιτικός οργανισμός, να αποξενωθεί από τη φρεσκάδα των νέων γενιών και από το δημιουργικό πνεύμα της αριστερής, κριτικής σκέψης.
Στο «παραπέντε» ο Συνασπισμός
Από την άλλη, ο Συνασπισμός δεν κατάφερε να πείσει, όλα αυτά τα χρόνια, ότι η αυτόνομη ύπαρξή του εκφράζει κάτι περισσότερο από την ανάγκη προσωπικής πολιτικής επιβίωσης των στελεχών του. Μέχρι πολύ πρόσφατα ταλαντευόταν ανάμεσα στον ρόλο της αριστερής πτέρυγας της ΠΑΣΟΚικής Κεντροαριστεράς και σε εκείνον της ανανεωτικής πτέρυγας της πέραν του ΠΑΣΟΚ Αριστεράς. Ακόμη και στις τελευταίες δημοτικές εκλογές κατέβηκε στις μισές περιφέρειες της χώρας μαζί με το ΠΑΣΟΚ, διευκολύνοντας τη μετέπειτα εκλογική του λεηλασία. Το άνοιγμα του Νίκου Κωνσταντόπουλου σε άλλες ομάδες της Αριστεράς και κοινωνικά κινήματα, παράλληλα με τις εκκλήσεις του για ένα ενιαίο, αριστερό μέτωπο έδρασε οπωσδήποτε θετικά για τον Συνασπισμό και αποτελεί το ισχυρότερο «ατού» του χώρου στη σκληρή μάχη για την κοινοβουλευτική του εκπροσώπηση. Αλλά όλα αυτά θα ήταν πολύ πειστικότερα αν είχαν δρομολογηθεί με συνέπεια, πολύ πιο έγκαιρα και όχι στις δώδεκα παραπέντε, μετά την ανάδειξη του Γιώργου Παπανδρέου, κάτι που αναπόφευκτα δίνει σε αυτές τις πρωτοβουλίες τη χροιά μιας αγωνιώδους προσπάθειας πολιτικής επιβίωσης.
Το κυριότερο, αυτό που λείπει από τη σημερινή Αριστερά δεν είναι μια τεχνητή ενότητα προεκλογικής χρήσεως. Τέτοια «ενότητα» προέκυψε στην Αριστερά με τη δημιουργία του ενιαίου Συνασπισμού, την περίοδο 1989-90, για να ακολουθήσει η πολυδιάσπαση και των δύο συνιστωσών του (KKE και EAP). Αυτό που λείπει από την Αριστερά είναι μια πραγματική «επανίδρυση», σε επίπεδο ιδεών, προγραμμάτων και ηγεσιών, έτσι ώστε να πάψει να λειτουργεί ως η παράταξη της «έντιμης ήττας» και να προβάλει ως η παράταξη που δίνει απαντήσεις στο σκληρό παρόν αντλώντας αισιοδοξία όχι από το παρελθόν αλλά από το μέλλον.
Δεν πρόκειται απλώς για αόριστες ευχές και μάταιους πόθους: Τα παραδείγματα της γαλλικής ριζοσπαστικής Αριστεράς (που συγκέντρωσε στις προεδρικές εκλογές το 10% των ψήφων υπερφαλαγγίζοντας το κυβερνητικό ΚΚΓ), του Σουηδικού Αριστερού (νεοκομμουνιστικού) Κόμματος, της ιταλικής Κομμουνιστικής Επανίδρυσης και σειράς Εργατικών Κομμάτων της Λατινικής Αμερικής δείχνουν ότι τα κόμματα που, χωρίς να παραιτούνται από τη φυσιογνωμία και την Ιστορία τους, αποπειράθηκαν, έστω με ανεπάρκειες και αντιφάσεις, μια τέτοια «επανίδρυση», κατάφεραν να χτυπήσουν σημαντικές «φλέβες» στο ζωντανό σώμα του κοινωνικού ριζοσπαστισμού. Εν ολίγοις: Μάλλον δεν είναι στραβός ο γιαλός στην Ελλάδα, απλώς στραβά αρμενίζουμε…