Οι ασφυκτικές πιέσεις των κ. Πάουελ, Φερχόιγκεν και Σολάνα προς την ελληνοκυπριακή πλευρά στην τελική ευθεία των δημοψηφισμάτων για το Σχέδιο Ανάν επανέφεραν στο προσκήνιο μία από τις ευρύτερα διαδεδομένες εμμονές της μετεμφυλιακής Ελλάδας: Την πεποίθηση ότι η Τουρκία, λόγω γεωστρατηγικής θέσης, είναι μοιραίο να εξασφαλίζει, υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, την τυφλή υποστήριξη των μεγάλων δυνάμεων.
Αυτή η εκτίμηση θεωρείται τόσο στέρεη όσο τα αξιώματα της Ευκλείδειας Γεωμετρίας από μεγάλη μερίδα των υποστηρικτών του «πραγματιστικού ναι», που προεξοφλούσαν κάθε είδους εθνικές καταστροφές σε περίπτωση απόρριψης του Σχεδίου Ανάν. Αλλά και από μια ορισμένη μερίδα των υποστηρικτών του «αριστερού όχι», οι οποίοι, ακολουθώντας μια παράδοση δεκαετιών, θεωρούν ότι τα πατριωτικά αντανακλαστικά της «μονίμως ριγμένης από τους ισχυρούς της Δύσης Ελλάδας» μπορούν να δημιουργήσουν μια ευρύτερη κοινωνική δεξαμενή του αριστερού αντιιμπεριαλισμού. Στην πραγματικότητα, η εικόνα της πανίσχυρης, πανταχόθεν υποστηριζόμενης Τουρκίας ήταν ανέκαθεν προβληματική και σε κάθε περίπτωση δεν ανταποκρίνεται στη σημερινή διεθνή και περιφερειακή πραγματικότητα.
Ουδείς μπορεί, ασφαλώς, να υποβαθμίσει τη σημασία των πιέσεων που ασκήθηκαν και συνεχίζουν να ασκούνται από την Ουάσιγκτον και το Λονδίνο, ευθέως προς την ελληνοκυπριακή και εμμέσως προς την ελληνική πλευρά, γύρω από το Κυπριακό. Οπως έχει επισημανθεί κατ’ επανάληψη, η στάση αυτή του αμερικανο-βρετανικού ζεύγους οφείλεται σε δύο κυρίως λόγους: Πρώτα απ’ όλα, στην απότομη επιδείνωση της ιρακινής κρίσης, που επιβάλλει στις δύο βασικές δυνάμεις κατοχής να αναζητήσουν μια πιο ενεργή ανάμιξη της Τουρκίας, καθησυχάζοντας τις ανησυχίες της για την ντε φάκτο αυτονόμηση του ιρακινού Κουρδιστάν με ένα σοβαρό αντάλλαγμα στην Κύπρο.
Αμερικανικό προγεφύρωμα
Επειτα, οι Αμερικανοί θεωρούσαν ότι το κλείσιμο του Κυπριακού θα διευκολύνει την ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας, εν όψει του κρίσιμου «ραντεβού» του προσεχούς Δεκεμβρίου, οπότε η Ευρωπαϊκή Ενωση θα κληθεί είτε να καθορίσει ημερομηνία έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας, είτε να παραπέμψει την ένταξή της στις ελληνικές καλένδες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες επιθυμούν διακαώς την ένταξη της Τουρκίας έτσι ώστε σε συνδυασμό με την «πιστή» αλλά όχι δεδομένη, σε βάθος χρόνου, Βρετανία να αποκτήσουν άλλο ένα ισχυρό προγεφύρωμα μέσα στην Ευρωπαϊκή Ενωση, που θα αποκλείει την πολιτική ενοποίησή της.
Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές της τουρκικής υποψηφιότητας στην Ευρώπη (Μπλερ, Μπερλουσκόνι κ.ά.) είναι ακριβώς οι πιο σταθεροί πολέμιοι της ευρωπαϊκής χειραφέτησης. Εκείνο που συχνά παραβλέπεται, ωστόσο, στην Ελλάδα είναι ότι οι πιέσεις του αμερικανοβρετανικού άξονα ασκούνται όχι από θέση αδιαφιλονίκητης ισχύος, αλλά σχετικής αδυναμίας, καθώς τόσο οι εξελίξεις στο Ιράκ (γενικευμένη εξέγερση σουνιτών και σιιτών) όσο και εκείνες στην Ευρωπαϊκή Ενωση (επάνοδος της Ισπανίας στο γαλλογερμανικό άξονα, ισχυρές ταλαντεύσεις της Πολωνίας) κινούνται εναντίον τους.
Επιπλέον, Ουάσιγκτον και Λονδίνο συναντούν ισχυρή αντίσταση από σοβαρούς διεθνείς «παίκτες» όπως η γκωλική Γαλλία και μια Ρωσία με διαρκώς αυξανόμενη διεθνή αυτοπεποίθηση, αδιάψευστος μάρτυρας της οποίας ήταν το ρωσικό «βέτο» στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Παραμένει ωστόσο το ερώτημα: Γιατί αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, που δεν ταυτίζονται με τον αμερικανο-βρετανικό άξονα, αλλά και αξιωματούχοι όπως ο Γερμανός σοσιαλδημοκράτης επίτροπος της Ενωσης, Γκίντερ Φερχόιγκεν, πήραν μέρος σ’ αυτήν τη συγχορδία των διεθνών πιέσεων;
Η απάντηση είναι: για τελείως διαφορετικούς, ίσως και εντελώς αντίθετους λόγους από εκείνους των ΗΠΑ και της Βρετανίας! Αν οι δύο τελευταίες χώρες ήθελαν τη λύση Ανάν ως πρελούδιο της τουρκικής ένταξης στην Ευρώπη, οι Ευρωπαίοι, στην πλειοψηφία τους, θέλησαν να δώσουν μια αποδεκτή, από την Τουρκία, λύση στο Κυπριακό προκειμένου να «μαλακώσουν» την ανομολόγητη, αλλά δεδομένη άρνησή τους να δεχθούν την Τουρκία στις γραμμές της Ενωσης, τουλάχιστον για το προβλέψιμο μέλλον. Μια άρνηση που αποτελεί τη συνισταμένη πολλών, διαφορετικών συμφερόντων και υπολογισμών.
Πιο αρνητική από κάθε άλλη ευρωπαϊκή χώρα εμφανίζεται η Γαλλία. H έντονη επιφυλακτικότητα της Γαλλίας οφείλεται όχι σε ιδεολογικούς, πολιτισμικούς ή οικονομικούς λόγους, αλλά σε καθαρά πολιτικούς: Στον φόβο, δηλαδή, των γαλλικών ελίτ, ότι η Τουρκία θα συμπεριφέρεται, μέσα στους κόλπους της Ενωσης, ως «Δούρειος Ιππος» των Ηνωμένων Πολιτειών.
Από πολύ διαφορετική σκοπιά, αλλά με την ίδια, αν όχι και μεγαλύτερη κατηγορηματικότητα, αντικρούουν την τουρκική ένταξη οι ισχυρότερες πτέρυγες της ευρωπαϊκής Δεξιάς, με επικεφαλής τη γερμανική Χριστιανοδημοκρατία. Πρόσφατα, η πρόεδρος της τελευταίας, Αγκέλα Μέρκελ, ζήτησε ευθέως να αποκλεισθεί η ένταξη της Τουρκίας στην Ενωση, ακόμη και στο απώτατο μέλλον.
Στη σφοδρή αντίθεση της πλειοψηφίας της ευρωπαϊκής δεξιάς παίζουν ρόλο τρεις, κυρίως, παράγοντες: Πρώτα απ’ όλα, το τεράστιο οικονομικό κόστος για την ενσωμάτωση ενός μεγάλου έθνους 65 εκατομμυρίων ανθρώπων, το βιοτικό επίπεδο των οποίων δεν φτάνει ούτε το ένα τέταρτο του ευρωπαϊκού μέσου όρου. Επιπλέον, τα συντηρητικά αντανακλαστικά της «χριστιανικής Ευρώπης» απέναντι σε μια μουσουλμανική χώρα, που κυβερνάται, μάλιστα, από μια μετριοπαθή ισλαμική κυβέρνηση. Τέλος, σημαντικό ρόλο παίζει και ο δημογραφικός παράγοντας: Με τους σημερινούς ρυθμούς, η Τουρκία θα έχει ξεπεράσει και τη Γερμανία σε συνολικό πληθυσμό λίγο μετά το 2010. Αυτό σημαίνει ότι, εάν και όταν μπει στην Ενωση (κάτι που σε κάθε περίπτωση δεν θα γίνει πριν από 15 χρόνια) θα διαθέτει την ισχυρότερη εκπροσώπηση στο Ευρωκοινοβούλιο και σε όλα τα θεσμικά όργανα της Ενωσης.
Συνδυάζοντας όλους αυτούς τους παράγοντες, θα πρέπει να θεωρήσουμε μάλλον απίθανο να δοθεί τον Δεκέμβριο στην Τουρκία μια καθαρή δέσμευση για την ένταξή της στην Ενωση. Βεβαίως, η σημασία της ευρασιατικής αυτής χώρας -διπλής πύλης της Ευρώπης στην Κεντρική Ασία και τη Μέση Ανατολή- καθιστά απίθανο να «της κλείσουν κατάμουτρα την πόρτα» οι Ευρωπαίοι. Το πιθανότερο είναι ότι, με τη μία ή την άλλη διπλωματική φόρμουλα, θα κρατούν πάντα το «κόκκαλο» της ευρωπαϊκής ένταξης μπροστά από την Αγκυρα, ευελπιστώντας ότι με αυτόν τον τρόπο θα δράσουν ως καταλύτης για ριζικές πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις (κυρίως, για τη συρρίκνωση του ρόλου του στρατιωτικού κατεστημένου) στο εσωτερικό της Τουρκίας. O τελικός στόχος είναι, για τους Ευρωπαίους, όχι να αποξενώσουν αλλά να μεταλλάξουν την Τουρκία προτού πουν το μεγάλο «ναι».
Οσο όμως κι αν ζαχαρώσουν το χάπι οι Ευρωπαίοι, η άρνησή τους να δώσουν έναν σαφή, δεσμευτικό χρονικό ορίζοντα για την ένταξη της Τουρκίας, σε συνδυασμό, μάλιστα, με την ένταξη, από 1ης Μαΐου, μόνο της ελεύθερης Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ενωση, ενδέχεται να πυροδοτήσουν μια έντονη πολιτική κρίση στη γείτονα χώρα. H συντριπτική κυριαρχία του Ερντογάν στην Εθνοσυνέλευση ουδόλως προμηνύει το μέλλον του. Ενδεχόμενη αποτυχία του πρωθυπουργού της Τουρκίας στη σύνοδο κορυφής του Δεκεμβρίου θα μπορούσε να εξασθενίσει σοβαρά τη θέση του έναντι του στρατιωτικού κατεστημένου, που θεωρεί ότι η ευρωπαϊκή «σημαία» του Ερντογάν δεν είναι παρά το άλλοθι για την προώθηση της δικής του, ισλαμικής ατζέντας στο εσωτερικό της χώρας.
Σ’ αυτό το φόντο, καθίσταται σαφές ότι οι ελληνοτουρκικές σχέσεις θα περάσουν μια περίοδο έντονης αβεβαιότητας τους προσεχείς μήνες, από την επίσημη ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ενωση, την 1η Μαΐου, μέχρι τη σύνοδο κορυφής του Δεκεμβρίου. Ακολουθώντας τη γραμμή που χάραξε από τη σύνοδο του Ελσίνκι, η Αθήνα έχει κάθε λόγο να ευνοεί την ένταξη μιας ευρωπαϊκής Τουρκίας σε μια ευρωπαϊκή Ευρώπη. Παραμένει γεγονός, όμως, ότι η επιρροή της Ελλάδας στις αποφάσεις που θα λάβουν οι ισχυρές ευρωπαϊκές δυνάμεις είναι εκ των πραγμάτων περιορισμένη και ότι η πολιτική αστάθεια στην Τουρκία δεν της επιτρέπει «να βάλει όλα τα αβγά στο ίδιο καλάθι». Αλλά ούτε να προβεί σε μη αντιστρεπτές υποχωρήσεις έναντι απλών πολιτικών υποσχέσεων, όταν δεν μπορεί να γνωρίζει καν ποιοι θα είναι οι αυριανοί συνομιλητές της στην άλλη πλευρά του Αιγαίου