Πέρασαν αρκετά χρόνια από τότε που κυριαρχούσε το σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο στις περισσότερες χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Σημαντική παρουσία του κράτους στην οικονομία, ιδιαίτερα στην αγορά εργασίας, ισχυρό κοινωνικό κράτος, με έντονο το αναδιανεμητικό στοιχείο, αποτελούσαν βασικά χαρακτηριστικά αυτού του μοντέλου στις πρώτες δεκαετίες της μεταπολεμικής περιόδου, ενώ τα οικονομικά σύνορα άνοιγαν ολοένα και περισσότερο. Και ήταν μια μακρά περίοδος με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και πολύ χαμηλή ανεργία, κάτι που δεν θα περίμενε ο σημερινός ανυποψίαστος οπαδός των ελεύθερων αγορών και του μικρού κράτους.
Από τότε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι. Ηρθαν οι πετρελαϊκές κρίσεις, η απελευθέρωση των χρηματοπιστωτικών αγορών, ως προπομπός της περίφημης παγκοσμιοποίησης, και μια νέα τεχνολογική επανάσταση στοn χώρο της πληροφορικής και των επικοινωνιών που άλλαξαν ριζικά τα οικονομικά δεδομένα. Αλλαξαν μαζί και πολλά από τα κοινωνικά δεδομένα, καθώς και η σύνθεση, όπως και η ηλικία, του εργατικού δυναμικού, με τη βαθμιαία γήρανση του πληθυσμού.
Ο περίφημος Κέινς, του οποίου οι απόψεις επηρέασαν καθοριστικά τη διαχείριση των καπιταλιστικών οικονομιών για πολλά χρόνια, είχε πει κάτι το πολύ απλό και σοφό απευθυνόμενος στον άγνωστο αναγνώστη ή ακροατή: «Οταν αλλάζουν τα δεδομένα, αλλάζω και εγώ άποψη. Εσείς τι κάνετε κύριε;».
Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία προσπάθησε να προσαρμοσθεί και να διαχειρισθεί τα νέα δεδομένα, μερικοί με περισσότερη επιτυχία και άλλοι με λιγότερη. Και δεν υπήρξε καθόλου εύκολη ή και ανώδυνη, αυτή η προσαρμογή. Οι σχέσεις κράτους και αγοράς άλλαξαν στην πορεία. Δεν θα μπορούσε να γίνει και αλλιώς σε μια ολοένα και περισσότερο παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Οι μεταρρυθμίσεις στο κοινωνικό κράτος υπήρξαν πολύ πιο αργές και δύσκολες. Οι Σκανδιναβοί, για παράδειγμα, προχώρησαν μπροστά, δείχνοντας μάλλον τον δρόμο και στους άλλους.
Οι απελευθερωμένες αγορές, σε συνδυασμό με τις τεχνολογικές εξελίξεις, οδηγούν σε αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων. Πώς πετυχαίνεις τον στόχο της ισότητας χωρίς να θυσιάσεις την ανάπτυξη; Ταυτόχρονα, οι δημογραφικές εξελίξεις απαιτούν προσαρμογή των ασφαλιστικών συστημάτων. Εύκολο να το λες, αλλά εξαιρετικά δύσκολο να το εφαρμόσεις στην πράξη. Μερικά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα προσπάθησαν να διαχειριστούν τη νέα κατάσταση που διαμορφώνεται. Αλλα έκλεισαν απλώς τα μάτια, περιμένοντας τις λύσεις να βρεθούν από μόνες τους, ή απλώς μεταθέτοντας τη λύση του προβλήματος στους επόμενους.
Εδώ βρισκόμαστε σήμερα. Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία δεν κυριαρχεί πλέον στον πολιτικό χώρο, όπως παλιά, αν και πολλές από τις παραδοσιακές θέσεις και απόψεις έχουν γίνει ευρύτερα αποδεκτές στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Η αλληλεγγύη και η ισότητα αποτελούν βασικά προτάγματα των ευρωπαϊκών κοινωνιών, σε αντίθεση με πολλές άλλες, περιλαμβανομένης και της αμερικανικής. Και αυτά αποτελούν βασικά στοιχεία του λεγόμενου ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου: κοινές αξίες και όχι υποχρεωτικά κοινές πολιτικές. Σήμερα πλέον, ο διάλογος περί μεταρρυθμίσεων στο κοινωνικό κράτος ξεπερνάει τα εθνικά σύνορα, αποκτώντας μια ολοένα και ισχυρότερη ευρωπαϊκή διάσταση.
Ως γνωστόν, το ΠΑΣΟΚ δεν ξεκίνησε ως σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Αλλωστε, πολύ διαφορετικά ήταν και τα ιστορικά δεδομένα της χώρας σε σύγκριση με τις περισσότερες χώρες τής τότε Δυτικής Ευρώπης. Με έντονο το λαϊκίστικο στοιχείο και αρκετές τριτοκοσμικές επιρροές, το ΠΑΣΟΚ άρχισε να πλησιάζει σιγά σιγά την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία. Η διαχείριση της εξουσίας το ανάγκασε να αντιμετωπίσει συγκεκριμένα προβλήματα, που συνήθως παραμένουν στο ράφι της θεωρίας, ή και της ανέξοδης διαμαρτυρίας, όσο ένα κόμμα παραμένει στην αντιπολίτευση.
Πολύ λίγα από τα στελέχη του συμμετείχαν -και συμμετέχουν ακόμη και σήμερα- ουσιαστικά στην προβληματική που αναπτύσσεται εδώ και μερικά χρόνια στον χώρο της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, κεντροαριστεράς, αν προτιμάτε, γύρω από τα μεγάλα θέματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινωνίες. Το βιοτικό μας επίπεδο πλησίασε αρκετά το αντίστοιχο των προηγμένων δυτικοευρωπαϊκών χωρών. Οχι όμως και η πολιτική μας που παραμένει επαρχιώτικη και πολύ συχνά στραμμένη στο παρελθόν.
Το ΠΑΣΟΚ αντιμετωπίζει την πρόκληση του δικού του εκσυγχρονισμού. Τον χρειάζεται για να μπορέσει με τη σειρά του να συμβάλει ουσιαστικά στον εκσυγχρονισμό της χώρας.
* Ο κ. Λουκάς Τσούκαλης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.