Η βαριά κοινωνική και πολιτική ήττα που υπέστη το ΠΑΣΟΚ στις βουλευτικές εκλογές της 16ης Σεπτεμβρίου δεν είναι προϊόν κακής προεκλογικής εκστρατείας, ούτε οφείλεται σε συγκυριακά γεγονότα. Οι αιτίες της θα πρέπει να αναζητηθούν στις υπερ-προοδευτικές τομές που ο Γ. Παπανδρέου επέφερε στο κόμμα του, αλλά και στο χαλαρό ηγετικό ύφος με το οποίο τις πλαισίωσε. Αντίθετα από μια πολύ διαδεδομένη άποψη, σύμφωνα με την οποία το ΠΑΣΟΚ ηττήθηκε γιατί ο «Γιώργος δεν τα άλλαξε όλα», η ήττα αποτελεί αποδοκιμασία της αλλαγής που ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ εμπνεύσθηκε και υλοποίησε, ήττα δηλαδή μιας ρευστοποιημένης κομματικής ταυτότητας, που υποτίθεται ότι ανταποκρίνεται στην εποχή της πληροφορίας και της γνώσης.
Το ΠΑΣΟΚ της νέας εποχής, για να θυμηθούμε και το σήμα κατατεθέν του πασοκικού λόγου στις εκλογές του 2004, άλλαξε ό,τι μπορούσε να αλλάξει. Και άλλαξε πολλά. Το «Κίνημα» κλήθηκε να ξαναγίνει κίνημα, ανασυγκροτώντας τους δεσμούς του με την κοινωνία, μετεξελισσόμενο σε «δίκτυο» ανθρωπιάς και αλληλεγγύης. Τα πράγματι πολλαπλώς φθαρμένα παραδοσιακά κομματικά όργανα του ΠΑΣΟΚ καταλύθηκαν, η εσωκομματική δομή διαφοροποιήθηκε, και μεταμορφώθηκε η ιδεολογία του. Ο παρελθών εκσυγχρονισμός του Κ. Σημίτη προήχθη και μεταποιήθηκε σε συμμετοχική δημοκρατία, σε διαβούλευση και συναίνεση, σε μεγαλεπήβολα αντι-κρατικιστικά προτάγματα περιφερειακής αποκέντρωσης. Μάλιστα, το όραμα της αποκέντρωσης κλήθηκε από τον ίδιο τον Γ. Παπανδρέου να αντικαταστήσει την καταστατική για το ΠΑΣΟΚ συνθήκη της ίδιας της «λαϊκής κυριαρχίας».
Η διάκριση εκσυχρονιστές/αντιεκσυγχρονιστές, προϊόν και αυτή του σημιτικού εκσυγχρονισμού, εμπλουτίσθηκε και συστηματοποιήθηκε στη νέα διαίρεση ανάμεσα στην πρόοδο και τη συντήρηση. Στην τελευταία καταχωρίσθηκαν (και στιγματίσθηκαν) χωρίς εξαίρεση όλοι όσοι αντιμετώπιζαν το μέλλον «φοβικά», όλοι εκείνοι που, ανεξαρτήτως κριτηρίων, εξέφραζαν τον σκεπτικισμό τους για τη μεσσιανική προσχώρηση στο πνεύμα της νέας ηλεκτρονικής εποχής. Οι Μη-Κυβερνητικές-Οργανώσεις, οι φορείς της κοινωνίας των πολιτών, και πάνω από όλα ένα αποκοινωνικοποιημένο και αποϊστορικοποιημένο «άτομο», εκθειάσθηκαν ως οι νέοι πρωταγωνιστές ενός μέλλοντος που είναι ήδη παρόν. Ενός μέλλοντος χειραφετημένου από την σκουριά του οποιουδήποτε «μαζο-δημοκρατικού» παρελθόντος, ένα μέλλον στο οποίο θα έπρεπε να αντιστοιχεί ένας νέος δημοκρατικός ατομικισμός, ένας ευέλικτος και άκρως κινητικός νεο-πολίτης, αρνητής κάθε μονιμότερης συλλογικής ένταξης, ο οποίος επιλέγει αυτόνομα τις πολλές και εναλλασσόμενες ταυτότητές του. Ο λαός, φιγούρα αναχρονιστική, ξεχάσθηκε, τη θέση του κατέλαβε ο «διαφορετικός» νεο-πολίτης των ψηφιακών κοινοτήτων. Οι κοινωνικές τάξεις διαλύθηκαν μέσα στις πολύπλοκες βιωματικές διαδρομές των φυσικών τους υποκειμένων, ο κοινωνικός αποκλεισμός αντιμετωπίσθηκε περίπου ως ατομική ασθένεια που χρήζει εξειδικευμένης «δράσης», ενίοτε και ελεημοσύνης, και όχι ως πρόβλημα που αναζητά την καθολική και γενναιόδωρη κρατική πρόνοια.
Με αυτά τα υλικά το νέο ΠΑΣΟΚ κατασκεύασε την νέα ανοιχτή ταυτότητά του. Γιατί αυτή ήταν η πραγματική ταυτότητα της «νέας αλλαγής», και όχι οι προεκλογικές παλινδρομήσεις τακτικής που ανέσυραν το φόβητρο μιας φανταστικής παλαιοδεξιάς. Αυτή τη θολή ταυτότητα είχε αφομοιώσει το εν δυνάμει κοινωνικό ακροατήριο του ΠΑΣΟΚ, και μαζί με αυτό το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας. Ταυτότητα χαλαρή, διακεκομμένη και εναλλάξιμη, υπο-πολιτική, ταυτότητα κατ’ όνομα μόνον, αφού από αυτήν δεν αποκλείεται ουσιαστικά κανένας. Δεν ήταν ο ίδιος ο Γ. Παπανδρέου που διακήρυσσε ότι το ΠΑΣΟΚ χωρά όλους όσοι θέλουν να δουν διαφορετικά το αύριο; Δηλαδή τους πάντες, ή σχεδόν τους πάντες. Η ηθική κλήθηκε να αντικαταστήσει την πολιτική, οι αξίες να παραμερίσουν τα συμφέροντα και να υπερβούν τις πολιτικές διαιρέσεις, η αέναη διαβούλευση να εξαλείψει τη σύγκρουση. Αλλά όταν τα σύνορα ανάμεσα στο μέσα και στο έξω γίνονται σε τέτοιο βαθμό πορώδη, η φορά των ατόμων δεν είναι αναγκαστικά προς τα έσω. Μπορεί να είναι και προς τα έξω. Οπως ακριβώς συνέβη την περασμένη Κυριακή.
Είναι κατά τη γνώμη μας σαφές ότι αυτό που η δημοσιογραφική ανάλυση αποκαλεί απουσία «στίγματος» του ΠΑΣΟΚ δεν οφείλεται στην πολιτική αδυναμία του ηγέτη του, αλλά στην εκ μέρους του εκούσια υπονόμευση κάθε «κλειστού συστήματος» εξουσίας, κάθε ταυτότητας αποκλεισμού, της πασοκικής πρώτα από όλα, ως εάν να μπορεί να υπάρξει αξιόπιστη ταυτότητα που να μην αποκλείει, που να μην θέτει όρια και προϋποθέσεις, που να μην έχει σχέση με το παρελθόν. Η πράγματι υπαρκτή αδυναμία του Γ. Παπανδρέου πρέπει να αναζητηθεί αλλού, πέρα από προσωπικές ιδιότητες. Στη βαθιά πίστη του στο μοντέλο ενός «αντι-εξουσιαστή» πολιτικού, ο οποίος απεχθάνεται τις παραδοσιακές ιεραρχίες, και την παρωχημένη «καθοδήγηση», θεωρώντας ότι το ζήτημα της εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους πολιτικούς και το πολιτικό σύστημα ανήκει στη σφαίρα μιας αφηρημένης ηθικής, εξοβελίζοντας έτσι κάθε στάση που έχει την αφετηρία της σε μια έλλογη χρήση της ισχύος και της ιστορίας. Μια πίστη η οποία συνάδει με το απατηλά χαλαρό πνεύμα της νέας εποχής.
* Ο κ. Ανδρέας Πανταζόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ και συγγραφέας του βιβλίου «Με τους πολίτες κατά του λαού. Το ΠΑΣΟΚ της νέας εποχής», Εστία, 2006.