Το Ιδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, σε συνεργασία με το Ρωσικό Αρχείο Σύγχρονης Ιστορίας, πρόκειται πολύ σύντομα να εκδώσουν συλλογή εγγράφων για τη ζωή και τις δραστηριότητες του Νίκου Ζαχαριάδη που βρίσκονται στο παραπάνω αρχείο στη Μόσχα. Τα έγγραφα της συλλογής είναι εξαιρετικά ποικιλόμορφα και αντανακλούν τα πιο διαφορετικά προβλήματα που σχετίζονται άμεσα με τον Νίκο Ζαχαριάδη, τα κομμουνιστικά κόμματα της Ελλάδας και της ΕΣΣΔ. Επίσης εγγραφές για τα γεγονότα της Τασκένδης, της περιφερειακής επιτροπής Τιουμέν του ΚΚΣΕ, καθώς και της επιτροπής της περιοχής Μποροβίτσι και Σουργκούτ για τη ζωή του Νίκου Ζαχαριάδη, τα αιτήματα και τα παράπονά του· κείμενα συνομιλιών και ενημερωτικά υπομνήματα για τις συζητήσεις και τις συναντήσεις διαφόρων πολιτικών με τον πρώην ηγέτη του ΚΚΕ. Χωριστή ομάδα εγγράφων αποτελεί η αλληλογραφία του Ν. Ζαχαριάδη με την Κ.Ε. του ΚΚΣΕ. Στο σώμα της συλλογής εντάσσονται επίσης βιογραφικού περιεχομένου έγγραφα καθώς και άλλα για την κατάσταση της υγείας του, για τον θάνατο και την ταφή του Ζαχαριάδη.
Πολύτιμη ιστορική πηγή
Τα βιογραφικά στοιχεία για τον Ν. Ζαχαριάδη που δημοσιεύονται αποτελούν πολύτιμη ιστορική πηγή, η οποία μαρτυρά τη διαδικασία κατά την οποία διαμορφώθηκε ο πολιτικός Ν. Ζαχαριάδης και τον τρόπο που μετεξελίχθηκε από απλός ναυτεργάτης στην Κωνσταντινούπολη σε προσωπικότητα επαγγελματία επαναστάτη.
Πολλά έγγραφα ρίχνουν φως στη δράση του Ν. Ζαχαριάδη μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα στις 29 Μαΐου 1945, όταν ανέλαβε εκ νέου να εκπληρώσει τα καθήκοντά του με την ιδιότητα του Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ μετά τη μακρόχρονη απουσία του από την Ελλάδα, γεγονός που απαιτούσε από αυτόν γνώση των δυσχερών συνθηκών που είχαν διαμορφωθεί τόσο στο κόμμα όσο και στη χώρα.
Σημαντικός αριθμός εγγράφων αναφέρεται στη σύγκρουση της Τασκένδης και τις συνθήκες που επικρατούσαν εκεί στα μέσα της δεκαετίας του 1950 και τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Για την επίλυση των προβλημάτων που σχετίζονταν με την κατάσταση, στο ΚΚΕ σχηματίστηκε η Διεθνής Επιτροπή με μέλη εκπροσώπους της Βουλγαρίας, της Ουγγαρίας, της Πολωνίας, της Ρουμανίας, της ΕΣΣΔ, της Τσεχοσλοβακίας. Πρόεδρος της Επιτροπής τέθηκε ο Γενικός Γραμματέας του Ρουμανικού Εργατικού Κόμματος Γκεοργκίου-Ντεζ. Την ΕΣΣΔ εκπροσώπησε στην Επιτροπή το μέλος της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ, Ο. Β. Κουουσίνεν.
Η κρίση επιδεινώνεται
Η Επιτροπή, κατά το σκεπτικό αυτών που τη συνέστησαν, έπρεπε να σταθεροποιήσει την κατάσταση στο ΚΚΕ, ωστόσο η κρίση που είχε αρχίσει να υφίσταται στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα ούτε με αυτόν τον τρόπο ξεπεράστηκε. Η Επιτροπή άρχισε επίσημα τις εργασίες της στις 21 Φεβρουαρίου 1956. Τόσο τη σύσταση της Επιτροπής, όσο και τη δράση της, ο Ν. Ζαχαριάδης την αποτίμησε αποκλειστικά «ως ανάμειξη του ΚΚΣΕ στις εσωτερικές υποθέσεις του ΚΚΕ» και απαίτησε τη «διόρθωση των λαθών που είχαν γίνει και την άρση των αστήρικτων εναντίον του καταγγελιών».
Στη συλλογή δημοσιεύονται επιστολές του Ν. Ζαχαριάδη, οι οποίες περιέχουν την εκτίμησή του για τις ενέργειες αυτής της Επιτροπής. Σε μία από αυτές, τον Μάρτιο του 1961, ο Ν. Ζαχαριάδης έγραψε προς την Κ.Ε. του ΚΚΣΕ: «Τώρα, πέντε χρόνια σχεδόν μετά τη «λενινιστική» χονδροειδή ανάμειξη των σ. Κουουσίνεν-Ντεζ στις υποθέσεις του ΚΚΕ, μπορώ ακόμη μία φορά και όχι εσφαλμένα να δηλώσω ότι το πείραμά τους προκάλεσε τραγικές για το ΚΚΕ συνέπειες…».
Η «σοβιετική» περίοδος
Από τα δημοσιευμένα έγγραφα φαίνεται ότι από την άνοιξη του 1956 αρχίζει η «σοβιετική» περίοδος της ζωής του Ν. Ζαχαριάδη, όταν ο ίδιος έπειτα από επίμονο αίτημα της Κ.Ε. του ΚΚΕ και με τη συναίνεση της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ, τέθηκε ουσιαστικά όχι απλώς σε καθεστώς πολιτικού πρόσφυγα, αλλά πολιτικού πρόσφυγα – αιχμαλώτου. Τα πρώτα πέντε χρόνια ήταν γι’ αυτόν ιδιόμορφη τιμητική εξορία. Από τον Ιούλιο του 1956 έως τον Μάιο του 1962, ο Ν. Ζαχαριάδης με το όνομα Νικολάι Νικολάγιεβιτς Νικολάεφ εργάστηκε στο δασαρχείο του Μποροβίτσι, της περιφέρειας Νόβγκοροντ, αρχικά στη θέση του διευθυντή και μετά το 1960 ως αρχιδασοφύλακας.
Οπως προκύπτει από τα δημοσιευμένα έγγραφα, ο Ν. Ζαχαριάδης ήταν απομονωμένος από την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος, αποκλεισμένος από τις τάξεις του ΚΚΕ ως «αντικομματικό, φραξιονιστικό, αντιδιεθνιστικό και εχθρικό στοιχείο». Ποτέ, ωστόσο, δεν σταμάτησε τον ανένδοτο αγώνα για την πολιτική του αποκατάσταση, για την επανένταξή του στις τάξεις του Κομμουνιστικού Κόμματος, για την επιστροφή του στην πατρίδα. Στην αρχή και στο ΚΚΣΕ και το ΚΚΕ δεν έδιναν ιδιαίτερη σημασία σε αυτό, έπειτα ωστόσο η κατάσταση άλλαξε.
Στα τέλη του 1961 έγινε το 22ο συνέδριο του ΚΚΣΕ, το οποίο έδωσε νέα ισχυρή ώθηση στη διαδικασία αποσταλινοποίησης. Αποτέλεσμα ήταν, το 1962, να βαθύνει στο ΚΚΕ η διάσπαση ανάμεσα στους «σταλινικούς» και τους αντιπάλους τους, ενώ ταυτόχρονα οξύνθηκε η κατάσταση στην κομματική οργάνωση της Τασκένδης, όπου επίσης άρχισε να ενισχύεται η αντιπολίτευση στην επίσημη γραμμή του ελληνικού Κομμουνιστικού Κόμματος, ενώ όλο συχνότερα υψώνονταν φωνές υπέρ του Ζαχαριάδη. Η κατάσταση επιδεινώθηκε, το ίδιο και η θέση του ίδιου του Ν. Ζαχαριάδη, που επίμονα αρνιόταν «να αναγνωρίσει τα λάθη του». Ως απάντηση στις συνθήκες αυτές με πρωτοβουλία της Κ.Ε. του ΚΚΕ και συναίνεση της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ το 1962, ο πρώην ηγέτης των Ελλήνων κομμουνιστών στάλθηκε σε δεκαετή εξορία στη μακρινή πόλη της Σιβηρίας Σουργκούτ. Τυπικό πρόσχημα για την ενίσχυση των διώξεων σε βάρος του Ν. Ζαχαριάδη ήταν η ενέργειά του, τον Μάρτιο του 1962, να πάει στη Μόσχα μυστικά από το Μποροβίτσι για να παραδώσει αυτοπροσώπως επιστολή στην ελληνική πρεσβεία, στην οποία απαιτούσε τον επαναπατρισμό του στην Ελλάδα και δήλωνε την προθυμία του να παραστεί ενώπιον ελληνικού δικαστηρίου, καθώς δεν θεωρούσε ότι τον βάρυνε οποιαδήποτε ενοχή.
Η «έξοδος» μετά την ήττα
Σχετικά με την έναρξη του ένοπλου αγώνα το 1946, αποκαλυπτικό είναι έγγραφο του Ζαχαριάδη προς την Κ.Ε. του ΚΚΣΕ στις 2 Φεβρουαρίου 1962, όπου αναφέρεται ότι η 2η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ τον Φεβρουάριο του 1946 αποφάσισε τον 2ο ένοπλο αγώνα, ο οποίος εγκρίθηκε από τον Ντιμιτρόφ στη Σόφια στις αρχές του 1946 και από το Π.Γ. της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ στη Μόσχα στα μέσα του 1947. Επίσης πάρα πολύ σημαντικό είναι έγγραφο του Ζαχαριάδη προς τον Στάλιν (10 Οκτωβρίου 1949) όπου αναφέρεται ότι μετά την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού, τον Αύγουστο του 1949, άρχισε τη μεταφορά των τμημάτων προς τις ανατολικές χώρες:
«Να μην του επιτραπεί να έρθει στην Ελλάδα»
Αποκαλυπτικά είναι τα έγγραφα που σχετίζονται με τη ζωή του Ν. Ζαχαριάδη στο Σοργκούτ. Είναι επιστολές του προς την Κ.Ε. του ΚΚΣΕ και το Προεδρείο του 22ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ. Σε αυτές υπάρχουν οι απαιτήσεις του για την πολιτική και ηθική του αποκατάσταση, την επιστροφή του στην Ελλάδα, καθώς και οι διαμαρτυρίες του για την παραβίαση της μυστικότητας της αλληλογραφίας του.
Αρχίζοντας από το 1966 ο Ν. Ζαχαριάδης, επειδή δεν επιτύγχανε την ικανοποίηση των αιτημάτων του μέσω παρακλήσεων και διακηρύξεων, λαμβάνει τη δύσκολη απόφαση να τα επιτύχει μέσω της ανακοίνωσης απεργιών πείνας (επιστολές του Ν. Ζαχαριάδη, επίσημες αναφορές των «αρμοδίων οργάνων» γι’ αυτόν κ.λπ.), που μεταφέρουν την κορύφωση του δράματος στις σχέσεις του Ζαχαριάδη με την εξουσία, όπως εκφραζόταν στα πρόσωπα των ηγετών του ΚΚΣΕ και του ΚΚΕ, ενώ επίσης επιτρέπουν να παρακολουθήσει κανείς τον μηχανισμό επεξεργασίας και λήψης των αποφάσεων για τον Ν. Ζαχαριάδη στην Ελλάδα. Από την επιστολή συνάγεται ότι την απόφαση σχετικά με τα αιτήματα του Ν. Ζαχαριάδη έλαβαν από κοινού η Κ.Ε. του ΚΚΕ και η Κ.Ε. του ΚΚΣΕ με πρωτοβουλία της ηγεσίας του ΚΚΕ. Στο σημείο «δ» της επιστολής ο Α. Γκρόζος προτείνει τα εξής: «Αυτό που πρέπει να ανακοινωθεί στο Ν. Ζαχαριάδη είναι απαραίτητο να συμφωνηθεί μεταξύ μας. Για το σκοπό αυτό το Πολιτικό Γραφείο της Κ.Ε. σάς παρακαλεί να δεχτείτε αντιπροσωπεία του αποτελούμενη από τους σ.σ. Κολιγιάννη (εάν του το επιτρέψει η κατάσταση της υγείας του), Δημητρίου και Ζάχο».
Συνάντηση στο Σουργκούτ
Στα έγγραφα της συλλογής περιγράφεται και η επίσκεψη των μελών του ΚΚΕ Δημητρίου και Ζάχου στον Ν. Ζαχαριάδη που έλαβε χώρα στο Σουργκούτ στις 9 και 10 Μαΐου 1967. Η ελληνική αντιπροσωπεία μετά την αναχώρησή της από το Σουργκούτ ανέφερε τα αποτελέσματα της επίσκεψής της στον Ν. Ζαχαριάδη στους υπαλλήλους του διεθνούς τμήματος της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ. Αυτά καταγράφονται στα δημοσιευμένα πρακτικά της συνομιλίας στην Κ.Ε. του ΚΚΣΕ, η οποία δεν πραγματοποιήθηκε νωρίτερα από τις 24 Μαΐου 1967. Οπως προκύπτει από τα πρακτικά: «Εξήγησαν στο Ν. Ζαχαριάδη ότι το Πολιτικό Γραφείο της ΚΕ του ΚΚΕ, ενώ δεν έχει αντίρρηση κατ’ αρχάς για την έξοδό του στην Ελλάδα, θεωρεί αυτό το ταξίδι ανάρμοστο υπό τις παρούσες συνθήκες». Επίσης αναφέρεται ότι στην Κ.Ε. του ΚΚΣΕ σχεδίαζαν να επιβάλουν υποχρεωτική θεραπεία στον Ν. Ζαχαριάδη μετά την άρνησή του να σταματήσει την απεργία πείνας.
Για την αδιάλλακτη στάση της ηγεσίας του ΚΚΕ σχετικά με τον Ν. Ζαχαριάδη μαρτυρεί και το δημοσιευόμενο στη συλλογή σύντομο ενημερωτικό σημείωμα του διεθνούς τμήματος της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ σε έκθεση των μελών της Κ.Ε. του ΚΚΕ, Κ. Τσολάκη και Κ. Κηπουρού για τη συνομιλία τους με τον Ζαχαριάδη τον Νοέμβριο του 1967, την οποία παρουσίασαν στην Κ.Ε. του ΚΚΕ. Στο πέμπτο σημείο της έκθεσης συστήνεται «σε καμία περίπτωση να μην επιτραπεί η αναχώρηση του Ν. Ζαχαριάδη στην Ελλάδα, καθώς είναι σε θέση να επιφέρει σοβαρή ζημία στο κόμμα». Οι πολιτικές εκτιμήσεις της δράσης του Ζαχαριάδη, που είχαν δοθεί νωρίτερα επισήμως από την ηγεσία του ΚΚΕ, εξακολούθησαν πλήρως να ισχύουν και στη συνέχεια, όπως καθίσταται σαφές από το δημοσιευόμενο σημείωμα του διεθνούς τμήματος της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ στις 14 Μαΐου 1968 και από άλλα έγγραφα.
Η αντιπαράθεση του Ν. Ζαχαριάδη με τις αρχές φτάνει στο απόγειό της τον Αύγουστο του 1973 με τον θάνατό του. Τα δημοσιευόμενα έγγραφα αποκαλύπτουν τις πραγματικές συνθήκες σχετικά με τον θάνατο του Ν. Ζαχαριάδη. Δημοσιεύεται το μη παραποιημένο πρωτόκολλο νεκροψίας.
«Προς την Κ.Ε. του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (Μπολσ.)
Για το σ. Στάλιν
Η μεταφορά των τμημάτων μας άρχισε. Μέχρι σήμερα επιβιβάστηκαν δύο χιλιάδες. Αυτή τη βδομάδα φεύγουν άλλες έξι χιλιάδες. Η μεταφορά των δώδεκα χιλιάδων θάχει τελειώσει μέσα στο μήνα Οχτώβρη.
Θα σας παρακαλέσουμε τώρα για τα παρακάτω:
1. Εδώ στην Αλβανία εχτός από τις δώδεκα χιλιάδες συγκεντρώθηκαν άλλες δυο χιλιάδες περίπου. Σας παρακαλούμε να επιτρέψετε τη μεταφορά και των δυο αυτών χιλιάδων.
2. Στη Βουλγαρία υπάρχουν συγκεντρωμένοι περίπου πέντε χιλιάδες μαχητές και μαχήτριές μας. Στις άλλες Λαϊκές Δημοκρατίες περίπου τρεις χιλιάδες, κυρίως ανάπηροι και πρώην τραυματίες. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς κάνουν για στρατιωτικές και πολιτικές σπουδές. Σας παρακαλούμε να δοθεί και γι’ αυτούς η ίδια λύση που δόθηκε και για τα τμήματά μας της Αλβανίας.
3. Στις Λαϊκές Δημοκρατίες έχουμε περίπου 20 χιλιάδες παιδιά αγόρια και κορίτσια. Η επιθυμία η δική μας, κυρίως για τα παιδιά που είναι πάνω από δώδεκα χρονών, είναι να δοθεί σε αυτά η δυνατότητα να αποχτήσουν μια άρτια τεχνική-επαγγελματική και στρατιωτική αγωγή στη Σ.Ε.
Σας παρακαλούμε να μας γνωρίσετε τις αποφάσεις σας πάνω στις πιο πάνω παρακλήσεις μας για να πάρουμε από μέρος μας τα αναγκαία μέτρα για την οριστική αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών.
Με βαθύ σεβασμό Ν. Ζαχαριάδης
10 του Οχτώβρη 1949»
* Ο κ. Βασίλειος Κόντης είναι πρόεδρος του Ινστιτούτου Μελετών Χερσονήσου του Αίμου και ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ.