Μάιος 2013
Κωνσταντινούπολη – Πλατεία Ταξίμ
Βρέθηκα να κινηματογραφώ, από την πρώτη στιγμή, το κίνημα αντίδρασης στην κατασκευή του γιγάντιου νεοοθωμανικού εμπορικού κέντρου στο πάρκο Γκεζί. Ηταν η σπίθα που έβαλε φωτιά στην αγανάκτηση όλων αυτών που ο Ερντογάν αποκαλούσε στους πύρινους λόγους του «εμείς και αυτοί» (biz-onlar). Η κοσμική γενιά της Δύσης και των social media αντιδρούσε στα σχέδια του τότε πρωθυπουργού Ερντογάν για ένα ακόμη πιο ελεγχόμενο κράτος. Θυμάμαι να μεταφέρω και σε ελληνικά Μέσα τις εικόνες μου και να μονολογώ ότι «κάτι πάει να αλλάξει». Ο αέρας της αλλαγής φυσούσε έντονα και πολλές φορές θυμάμαι τον εαυτό μου να συμπαρασύρεται και να σιγοψιθυρίζει «παραιτήσου», «μη σκύβεις το κεφάλι» (τα κεντρικά μηνύματα της κινητοποίησης). Είχα την ευκαιρία να συνοδεύσω τον Ταγίπ Ερντογάν σε προεκλογικές του περιοδείες από το 2009 έως το 2011. Θυμάμαι να είμαι υποστηρικτής της αποτελεσματικότητάς του ως ηγέτη αλλά και της στάσης του στα θέματα της επιστροφής των περιουσιών των Ρωμιών της Πόλης. Είναι ο πρώτος Τούρκος ηγέτης που τόλμησε για κάτι τέτοιο.
Ιούνιος 2013 – Πλατεία Ταξίμ
Η ανάμειξή μου κινηματογραφώντας την παραζάλη του κινήματος ήταν καθημερινή και επίμονη. Υπήρχε όμως κάτι που με έκανε να είμαι συγκρατημένος ως προς τις αξίες και τους συμβολισμούς του κινήματος. Ηταν οι γιγάντιες σημαίες με τον Κεμάλ Ατατούρκ που κυμάτιζαν παντού ως κεντρικό σύμβολο της κινητοποίησης. Είμαι απόγονος οικογένειας από την Πόλη. Οι δικοί μου κυνηγήθηκαν όπως δεκάδες χιλιάδες Ρωμιοί από τα κοσμικά καθεστώτα του Πατέρα των Τούρκων, χάνοντας μάλιστα τα πάντα στα γνωστά γεγονότα των πογκρόμ. Το 2009 αποφάσισα να επιστρέψω στις ρίζες μου, στο σπίτι των γονιών μου, συνεχίζοντας την επαγγελματική μου δραστηριότητα σε μια Τουρκία που μου άνοιξε νέα πεδία οπτικής, ευκαιριών και δράσης. Συνεχίζοντας την καταγραφή μου σχεδόν όλο το καλοκαίρι του 2013, ήρθα σε επαφή με όλα τα κοινωνικά στρώματα τις κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας και συνομίλησα μαζί τους για την Τουρκική (κοσμική) Ανοιξη. Ηταν μεσημέρι μιας ζεστής Παρασκευής. Η προσευχή των 12 τελείωνε και η αυλή του μεγάλου τζαμιού της γειτονιάς Kasimpasa (γενέτειρα του προέδρου Ερντογάν) γέμισε κόσμο που κρατούσε ένα φυλλάδιο, το οποίο ήταν η αφορμή για την έρευνά μου με θέμα την Αγία Σοφία. Το ναΐφ σκίτσο του μνημείου με χειροπέδες να αιχμαλωτίζουν τους μιναρέδες κοσμούσε το φυλλάδιο, καλώντας τους πιστούς να απελευθερώσουν την Ayasofya όπως την αποκαλούν οι Τούρκοι. Συζητώντας με νεότερους ηλικιακά πιστούς του τζαμιού του Kasimpasa, μου εξέφρασαν τον καημό τους για τη σκλαβωμένη Αγία Σοφία. Εκεί κάπου πρωτοσυνάντησα και μέλη του περιθωριακού ριζοσπαστικού Ισλάμ (Αντικαπιταλιστές Μουσουλμάνοι). Η «καπιταλιστική θρησκευτικότητα» του Ερντογάν τούς απομάκρυνε και δήλωναν μάλιστα συμπαραστάτες των κοσμικών με τις σημαίες του Ατατούρκ στο πάρκο Γκεζί. Εστελναν μάλιστα και ομάδες συμπαράστασης στις κινητοποιήσεις ενάντια στις δυνάμεις καταστολής του «διχασμένου πρωθυπουργού» όπως τον αποκαλούσαν. Στο Kasimpasa, χωνευτήρι όλων των εκφράσεων του σουνιτικού Ισλάμ, η αλυσοδεμένη Αγία Σοφία βρήκε εύφορο έδαφος στο όνειρο της μετατροπής της στο κορυφαίο σύμβολο-χώρο του Ισλάμ της Αλωσης. Αρχές του 2014 το κίνημα αλλαγής του πάρκου Γκεζί εξανεμίστηκε και οι δρόμοι των κοσμικών «Λευκών Τούρκων» χώρισαν από αυτούς των ευσεβών «σκεπασμένων Μαύρων Τούρκων». Τα σύμβολα όμως παρέμειναν να τους διχάζουν. Ο Ατατούρκ για τους μεν και η φυλακισμένη Ayasofya για τους δε.
Η στάση του Ταγίπ Ερντογάν στο ζήτημα της μετατροπής του μνημείου σε τέμενος εκείνη την εποχή ήταν ουδέτερη. Μάλιστα στους ακραίους θρησκευτικούς κύκλους απαντούσε: «Ας προσπαθήσουμε να γεμίσουμε με κόσμο το Μπλε Τζαμί πρώτα και μετά βλέπουμε με την Αγία Σοφία». Αρχές του 2014 οι κύκλοι του φυλλαδίου με το αλυσοδεμένο μνημείο ξεκίνησαν τις πρώτες τους συνάξεις στον προαύλιο χώρο του. Συνομιλώντας τότε με μέλη του ξεθωριασμένου πια μορφώματος Refah Partisi (με ιδρυτή τον Νετσμετίν Ερμπακάν το μακρινό 1983) μου εξέφραζαν τη στενοχώρια τους για την αδιαφορία τού τότε πρωθυπουργού. «Ο σουλτάνος Μωάμεθ ο Πορθητής, με τη μετατροπή εις το διηνεκές της Αγίας Σοφίας, του συμβόλου της κατάκτησης, σε τέμενος, άφησε σε ολόκληρη την ανθρωπότητα κληρονομιά και παρακαταθήκη. Μας πληγώνει βαθύτατα το ότι η κληρονομιά του οικουμενικού μονάρχη Μωάμεθ του Πορθητή, εκείνου που κατέστησε αυτή τη χώρα πατρίδα μας, είναι σήμερα κλειστή και αλυσοδεμένη. Επιθυμούμε το συντομότερο δυνατό τη διάθεση της Αγίας Σοφίας στη θεία λατρεία. Δεν παραβιάζει η κυβέρνηση της Τουρκικής Δημοκρατίας όταν δίνει άδεια τέλεσης λατρείας στις χριστιανικές εκκλησίες του Ακνταμάρ, της Σουμελά και της Ταρσού και δεν δίνει την Αγία Σοφία στους μουσουλμάνους;».
Ιστορική αναδρομή
Η υπόθεση μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε λατρευτικό τέμενος των πιστών μωαμεθανών ξεκινάει από τη δεκαετία του 1950. Σε συνδυασμό δε με τη δημιουργία της εκάστοτε πολιτικής ατμόσφαιρας, έφτασε ώς τις μέρες μας επανειλημμένα και έντονα. Η πολιτικοποίηση του συνθήματος «Η Αγία Σοφία να γίνει τέμενος» φαίνεται πρώτα στα γραπτά του ποιητή Osman Yuksel που εκδόθηκαν το 1950. Με το ποίημά του «Αγία Σοφία» έγινε ο αρχιτέκτονας του συνθήματος «να σπάσουν τα δεσμά και η Αγία Σοφία να ελευθερωθεί», που αποτελεί μέχρι σήμερα το κύριο επιχείρημα αυτού του μορφώματος. Επιπλέον, την ίδια εποχή, το «Κήρυγμα της Αγίας Σοφίας» του Necip Fasil Kisakurek (σκληρού επικριτή του Κεμάλ Ατατούρκ, πνευματικού καθοδηγητή του προέδρου Ερντογάν και πολλών μελών του κυβερνητικού AKP) ενέπνευσε το κίνημα: «Μην απελπίζεστε, αδελφοί μου, πολύ σύντομα η Αγία Σοφία θα ανοίξει», από τη δεκαετία του ’50. Τον Μάιο του 1967, στους εορτασμούς για την Αλωση, το μέλος του κινήματος «Εθνική Τουρκική Μαθητική Ενωση ΜΤΤΒ, ΤΜΤF, TMT» Ismail Kahraman, μετέπειτα μέλος του κυβερνώντος AKP, δήλωνε: «Δεν μπορούμε να γιορτάσουμε αυτή τη μεγάλη κατάκτηση ενώ το σύμβολο της, η Αγία Σοφία, στέκει ορφανό. Οι πανύψηλοι μιναρέδες της στέκουν χωρίς εζάνι (αλειτούργητοι) εκεί όπου ο μεγάλος πατέρας (Fatih) τέλεσε την πρώτη προσευχή της Παρασκευής μετά την Αλωση».
Οι πρώτες κινητοποιήσεις
Στα μέσα του 2014 συνάντησα μέλη της παραπάνω ένωσης. Μόλις είχαν ξεκινήσει εκστρατεία με αίτημα την απόδοση της Αγίας Σοφίας στους μουσουλμάνους με το σύνθημα: «Να ανοίξει το σύμβολο του προφήτη μας, η παρακαταθήκη της Αλωσης, η απόδειξη της Μεγάλης Τουρκίας». Επίσημες αλλά και παράνομες θρησκευτικές ομάδες, πρωτοεμφανιζόμενα ισλαμικά κινήματα και σέκτες, άρχισαν να καταφθάνουν καθημερινά στην πλατεία του Sultanahmet. Εξέφραζαν τη δυσαρέσκειά τους στην ουδέτερη στάση της κυβέρνησης στο θέμα της μετατροπής. Με γυρισμένη την πλάτη στο Μέγα Μπλε Τέμενος, τα βλέμματα όλων ταξίδευαν στους αλυσοδεμένους μιναρέδες της Αγίας Σοφίας. Δεν θα ξεχάσω τα βουρκωμένα μάτια πολλών στη θέα του μνημείου. Αισθανόμουν άβολα. Συνέκρινα τα δικά μου συναισθήματα με αυτά των διπλανών μου. Ολοι εμείς οι Ελληνες, που έχουμε επισκεφθεί το μοναδικό αυτό μνημείο, σκιρτήσαμε στο μεγαλείο του. Δεν ξέρω ακριβώς τι μας συγκινεί τόσο πολύ, ποια είναι αυτή η ενέργεια που μας καθηλώνει. Και ποια είναι η ενέργεια που καθήλωνε και όλους αυτούς γύρω μου να εκλιπαρούν (και να απαιτούν στη συνέχεια) για το δικαίωμα της προσευχής στο εσωτερικό του ναού. Τον Αύγουστο του 2014 ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν εκλέγεται ο πρώτος πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας από τον λαό. Η στάση του όμως για το ζήτημα της Αγίας Σοφίας παραμένει σταθερά ουδέτερη. Ενας πυλώνας του κινήματος μετατροπής του μνημείου ήταν ο «Σύνδεσμος της Νεολαίας της Ανατολίας Anadolu Gençlik Derneği». Σύσσωμα τα μέλη της ψηφίσαν «Ναι» μεν για τον πρόεδρο της καρδιάς τους, αλλά με μια αίσθηση αδιαφορίας από τη μεριά του για την εκστρατεία τους.
Ο θεοσεβούμενος πρόεδρος του συνδέσμου, Salih Turhan, διακήρυττε πως πρέπει «να αποδοθεί ευγνωμοσύνη στον Πορθητή». Το 2015 στις κινητοποιήσεις προστέθηκαν και ακραίες εθνικιστικές ομάδες. Λίγο πριν από τις βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου, ο πρόεδρος του Ιδρύματος των Εστίας Νεότητας της Επαρχίας της Κωνσταντινούπολης (Γκρίζοι Λύκοι), Kursat Mican, πολέμιος τότε του προέδρου Ερντογάν, μου δήλωνε: «Το σύνολο του πολιτικού μας κόσμου είναι διεφθαρμένο! Είμαστε εξαιρετικά ανήσυχοι από την απροκάλυπτη χρήση των εθνικών και ιερών αξιών μας ως όργανου των πολιτικών επιδιώξεων του προέδρου της χώρας. Εμείς, ως νεολαία, παρ’ όλα αυτά, στηρίζουμε την απόδοση της Αγίας Σοφίας στη λατρεία ως τεμένους».
Το δύσκολο 2016
Στις 28 Μαΐου του 2016, έπειτα από κάλεσμα του Συνδέσμου Νεολαίας της Ανατολίας στην 563η επέτειο της Αλωσης της Κωνσταντινούπολης, οργανώθηκε η δράση «Προσευχή της Αλωσης». Χιλιάδες άτομα συγκεντρώθηκαν χαράματα στην πλατεία της Αγίας Σοφίας. Στο συγκεντρωμένο πλήθος, ο ιμάμης του τεμένους του Sehzadebasi διάβασε το ιερό Κοράνι. Ηταν η πρώτη φορά που σχεδόν το σύνολο των τηλεοπτικών δικτύων της χώρας (ακόμη και το κρατικό TRT) μετέδωσαν ζωντανά το σύνολο της προσευχής. Ο Ali Ugur Bulut, πρόεδρος του παραρτήματος του Συνδέσμου της Νεολαίας της Ανατολίας στην Κωνσταντινούπολη, δήλωνε απευθυνόμενος στην κυβέρνηση για την παθητική στάση της στο ζήτημα: «Τι σημαίνει όταν το κράτος λέει “να παραμείνει η Αγία Σοφία ως μουσείο, για να μη δυσαρεστήσουμε τους Ελληνες;” (σ.σ.: εννοώντας τους χριστιανούς). Αλειτούργητη Αγία Σοφία για χάρη των Δυτικών σημαίνει πως δεν έχουμε δικαιώματα μέσα στην ίδια μας τη χώρα». Στις 20 Ιουνίου του 2016 το Επαναστατικό Κίνημα της Πρωινής Προσευχής διοργάνωσε γεύμα νηστείας (Iftar) με μεγάλη συμμετοχή πιστών. Ο αρθρογράφος με νεοοθωμανικές ανησυχίες Adem Ozkose πήρε το μικρόφωνο αμέσως μετά το λιτό ιερό δείπνο, με ένα σιμίτι (κουλούρι), έναν χουρμά και ένα αϊράνι. Ξεσήκωσε τα πλήθη με φόντο την Αγία Σοφία, ζητώντας δημόσιο όρκο από όλους να συνεχίσουν να κρατούν την υπόθεση της Αγίας Σοφίας σε καθημερινή βάση μέχρι την απόδοσή της ως τεμένους. Το δεύτερο εξάμηνο του 2016 ξεκίνησε άσχημα για την Τουρκία και ειδικά για τον πρόεδρό της. Τη 15η Ιουλίου βρισκόμουν με φίλους στην περιοχή Ortakoy όταν με καλέσαν από το τηλεοπτικό δίκτυο που συνεργαζόμουν εκείνη την περίοδο. Τρέχοντας, ανέβηκα στη γέφυρα του Βοσπόρου με την κάμερα του κινητού μου σε μόνιμη λειτουργία. Το πραξικόπημα.
Στην τελική ευθεία
Εφτασα από την Αθήνα στην Κωνσταντινούπολη μια δροσερή μέρα του Οκτώβρη. Ο πρόεδρος, παράλληλα με τις καθημερινές εκκαθαρίσεις των υπευθύνων του αποτυχημένου πραξικοπήματος (μεταξύ αυτών και φίλοι δημοσιογράφοι), άρχισε να εκφράζει τη διάθεση προσωπικής του ανάμειξης στο θέμα της Αγίας Σοφίας. Οι μνηστήρες που δούλευαν στο προσκήνιο του κινήματος μετατροπής είχαν αρχίσει να ενοχλούν τον πρόεδρο. Την ημέρα που έφτανα, αναλάμβανε τα χρέη του ο πρώτος κρατικός ιμάμης ύστερα από 81 χρόνια. Το πλήθος ήταν μεγάλο. Εκανα μια βόλτα γύρω από το μνημείο. Αναζήτησα γνώριμα σε μένα πρόσωπα, παθιασμένα μέλη των κινημάτων για τον μεγάλο σκοπό. Διαπίστωνα ότι ήταν ελάχιστοι σε σχέση με το πολυπληθές κοινό πιστών του προέδρου, κεντρικού πια διαχειριστή του εγχειρήματος. Η σπορά ήταν εύκολη στο αφράτο έδαφος που προετοίμασαν αφελώς οι μέχρι χθες ονειροπόλοι διαχειριστές, που από το προσκήνιο μεταφέρθηκαν πια στο παρασκήνιο. Η Αγία Σοφία ως σύμβολο, κεκαλυμμένα μεν, είχε ενταχθεί στον βαρύ οπλισμό της πολιτικής μηχανής του προέδρου. Το Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, παρ’ όλα αυτά, συνέχιζε να λειτουργεί ως μουσείο. Λίγο πριν αναχωρήσω από την Πόλη, πέρασα από το τζαμί στο Kasimpasa. Η απογευματινή προσευχή μόλις είχε ολοκληρωθεί. Η ματιά μου έπεσε σε ένα τσαλακωμένο φυλλάδιο, πεταμένο σε μια γωνιά της αυλής. Ξεθωριασμένο απομεινάρι του καλέσματος από το 2013 για την απελευθέρωση της Αγίας Σοφίας.
Οι αδικημένοι
Η ξαφνική μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος τον Ιούλιο του 2020 ξάφνιασε ακόμη και αυτούς που συνέχιζαν όλο αυτό το διάστημα να συναθροίζονται στον προαύλιο χώρο κρατώντας τη σημαία του κινήματος του 2014-15. Λόγω της πανδημίας της CΟVID-19, δεν κατάφερα να επισκεφθώ την Πόλη. Αναζήτησα απομακρυσμένα τους πρωτοπόρους των κινημάτων. Κάποιοι ήταν αρνητικοί. Κάποιοι ήταν ενθουσιώδεις εκφράζοντας ευγνωμοσύνη στον πρόεδρο. Κάποιοι κάτι ήθελαν να πουν, αλλά δεν… Κάποιοι (οι περισσότεροι) μου δήλωσαν ακόλουθοι του νέου κόμματος του Αλί Μπαμπατζάν, αποστάτη του προέδρου το 2019. Μίλησα, τέλος, με πικραμένους και ανένταχτους. Διάλεξα έναν πρωτοπόρο που γνωριζόμασταν καλά. Κρατάω την ανωνυμία του για ευνόητους λόγους. «Τελικά το όνειρο έγινε πραγματικότητα. Αλλά όχι από εμάς. Το όνειρο της ψυχής μας δεν έγινε πραγματικότητα. Είναι ακόμη ένα βρώμικο πολιτικό παιχνίδι στο οποίο μας χρησιμοποίησε! Είμαστε οι αδικημένοι διαχειριστές των ονείρων που μοιραστήκαμε με τους αδελφούς μας. Ο πρόεδρος μας ισοπέδωσε με την πολιτική του μπουλντόζα. Κρίμα… Ετσι δεν είναι; (Yazik. Degil mi?) Nιώθουμε σαν μυρμήγκια. Στα εγκαίνια τον Ιούλιο, τα ονόματά μας δεν ήταν στη λίστα των καλεσμένων μέσα στο τέμενος. Πάμε για προσευχή στο τζαμί της Αγίας Σοφίας. Oχι όμως τις Παρασκευές που πάνε όλοι του Protokol (σ.σ.: επίσημοι). Νιώθουμε ότι μας κορόιδεψαν και μας πετάξαν έξω από το σπίτι μας. Οι αλυσίδες στους μιναρέδες είναι ακόμη εκεί. Αδελφέ, ξέρω ότι και εσύ πονάς. Το ξέρω, είμαστε μαζί σε αυτό το ταξίδι, αδελφέ μου. Ο Θεός είναι μεγάλος για όλους! Ομως η φλόγα στην καρδιά μας καίει ακόμη…».
* Ο κ. Χρόνης Πεχλιβανίδης είναι κινηματογραφιστής.