Τον Απρίλιο του 2009 υπεγράφη μεταξύ Ελλάδος και Αλβανίας συμφωνία για την οριοθέτηση των υφιστάμενων θαλασσίων ζωνών (αιγιαλίτιδα ζώνη, υφαλοκρηπίδα), όσο και θαλασσίων ζωνών που θα μπορούσαν να θεσπισθούν στο μέλλον (π.χ. ΑΟΖ ή συνορεύουσα ζώνη). Το συμφωνηθέν θαλάσσιο «όριο πολλαπλών χρήσεων» ακολουθούσε πιστά τη μέση γραμμή και κατά την οριοθέτηση ελήφθησαν πλήρως υπ’ όψιν όλα τα νησιά της περιοχής. Η συμφωνία ακολούθησε υποδειγματικά τις σχετικές διατάξεις της Συμβάσεως για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982) και αποτελούσε πρότυπο θαλασσίας οριοθετήσεως με απολύτως ισοβαρές αποτέλεσμα για τις δύο χώρες.
Επειτα από προσφυγή της τότε αλβανικής αντιπολιτεύσεως (και νυν κυβερνήσεως του Εντι Ράμα), το Συνταγματικό Δικαστήριο της Αλβανίας έκρινε το 2010 ότι η συμφωνία ήταν αντισυνταγματική. Οι δύο από τους τέσσερις λόγους που επικαλέστηκε το δικαστήριο εκινούντο απολύτως στη λογική της τουρκικής επιχειρηματολογίας για το Αιγαίο. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρθηκε ότι η υιοθέτηση της μέσης γραμμής για τον καθορισμό του ορίου μεταξύ των δύο χωρών ήταν αντίθετη με την αρχή της ευθυδικίας. Επίσης το δικαστήριο θεώρησε ότι κακώς αποδόθηκε πλήρης επήρεια στα ελληνικά νησιά της περιοχής (Κέρκυρα και Διαπόντιοι Νήσοι) που εξισώθηκαν με την ηπειρωτική αλβανική ακτή. Κατά την Αλβανία τα νησιά θα έπρεπε να θεωρηθούν «ειδικές περιστάσεις» και να έχουν μειωμένη επήρεια. Οι υποψίες για τουρκική παρέμβαση στη διαδικασία επιβεβαιώθηκαν σύντομα. Τον Νοέμβριο του 2016 ο πρώην Αλβανός πρόεδρος Σαλί Μπερίσα κατηγόρησε ευθέως τον Εντι Ράμα ότι η συμφωνία «ακυρώθηκε για τα συμφέροντα τρίτης πλευράς και όχι για τα εθνικά συμφέροντα των Αλβανών».
Εκτοτε, τα πράγματα περιήλθαν σε αδιέξοδο. Παρά τις πιέσεις της ελληνικής πλευράς, η Αλβανία αρνήθηκε να επικυρώσει τη συμφωνία επικαλούμενη την απόφαση του δικαστηρίου. Επιπλέον, το θέμα μπλέχτηκε στις εσωτερικές αλβανικές διαφορές. Ο πρόεδρος της Αλβανίας Ιλίρ Μέτα, προερχόμενος από διαφορετικό κόμμα από τον πρωθυπουργό Εντι Ράμα, είχε διαφορετική αντίληψη από την κυβέρνηση ως προς την επίλυση του θέματος. Το 2018 είχε φτάσει στο σημείο να αρνηθεί να δώσει εντολή για νέες διαπραγματεύσεις στον υπουργό Εξωτερικών Μπουσάτι.
Παράλληλα, η Αλβανία καλούσε την Ελλάδα να σεβαστεί την απόφαση του αλβανικού δικαστηρίου (…!) και να επαναδιαπραγματευθεί μία νέα συμφωνία. Ομως, ούτε τα γεωγραφικά στοιχεία της περιοχής είχαν αλλάξει, ούτε και τα νομικά δεδομένα. Επομένως, δεν μπορούσε να δικαιολογηθεί η υπογραφή μιας συμφωνίας οριοθετήσεως με διαφορετικό περιεχόμενο από αυτό που υπεγράφη μόλις το 2009. Παρ’ όλα αυτά, η προηγούμενη ελληνική κυβέρνηση είχε μπει στη λογική της διαπραγματεύσεως μιας νέας συμφωνίας. Το σχέδιο της νέας συμφωνίας που είχε ετοιμασθεί δεν είναι γνωστό, οπότε δεν μπορεί να ασκηθεί βάσιμη κριτική. Είναι, όμως, περίεργα τα μηνύματα που εξέπεμπε εκείνη την εποχή η Ελλάδα. Στην Τουρκία έπρεπε να κρατάμε εφεκτική στάση διότι είναι μεγάλη χώρα. Με τα Σκόπια έπρεπε να υπογράψουμε τη Συμφωνία των Πρεσπών για το καλό της δυτικής συμμαχίας και τη γρήγορη ένταξή τους στο ΝΑΤΟ. Με την Αλβανία που υπήρχε ήδη υπογεγραμμένη συμφωνία, η Ελλάδα για ποιο λόγο έπρεπε να υποχωρήσει, την ώρα κατά την οποία η άλλη πλευρά δεν τιμούσε την υπογραφή της; Τελικώς, λόγω των αντιδράσεων από τη Συμφωνία των Πρεσπών, η συμφωνία με την Αλβανία ουδέποτε ολοκληρώθηκε.
Η ανακοινωθείσα απόφαση Ελλάδας και Αλβανίας να προσφύγουν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για την οριοθέτηση των μεταξύ τους θαλάσσιων ζωνών ήταν η μόνη διέξοδος από το τέλμα στο οποίο είχαμε περιέλθει. Της προσφυγής στο δικαστήριο θα προηγηθεί η αύξηση των χωρικών υδάτων στο Ιόνιο. Αυτό εκ των πραγμάτων μειώνει την επίδικη προς οριοθέτηση περιοχή και καθιστά τη διαδικασία σχετικώς πιο απλή.
Η επιλογή της δικαστικής προσφυγής στέλνει ένα εξαιρετικό μήνυμα στην τουρκική πλευρά. Η απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου μπορεί να αποδειχθεί στρατηγικής σημασίας και για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Για πρώτη φορά το συγκεκριμένο δικαστήριο θα κληθεί να αποφασίσει για οριοθέτηση μιας σχετικά μικρής θαλάσσιας περιοχής όπου υπάρχουν πολλά νησιά.
Απομένει να φανεί εάν η Αλβανία θα τηρήσει αυτή τη φορά τον λόγο της. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η τουρκική επιρροή στην Αλβανία είναι γενικώς υψηλή. Δεν είναι τυχαίο ότι στα Τίρανα χτίζεται με τουρκικά χρήματα το μεγαλύτερο τζαμί των Βαλκανίων (εκτός Τουρκίας φυσικά…). Ειδικώς η κυβέρνηση Εντι Ράμα δείχνει ότι έχει ακόμη πιο στενές σχέσεις με τον Ερντογάν (από το σύνηθες για τα αλβανικά δεδομένα). Η εμπειρία λέει ότι μετά την πρώτη υπόσχεση η αλβανική πλευρά αναζητεί αφορμές και δικαιολογίες, ώστε να αποφεύγει την τήρηση των εκάστοτε συμπεφωνημένων.
Επιπλέον, το χρονικό περιθώριο για την ολοκλήρωση του συνυποσχετικού προσφυγής στο δικαστήριο είναι περιορισμένο. Τον Απρίλιο του 2021 οι Αλβανοί οδηγούνται σε βουλευτικές εκλογές. Πρέπει να έχει ολοκληρωθεί το συνυποσχετικό μέχρι τότε.
* Ο κ. Αγγελος Συρίγος είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής, βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας στην Α΄ Αθηνών.