Στα μέσα Οκτωβρίου του 2009, ανάμεσα στις διάφορες εκκρεμότητες που έπρεπε να επιλύσει ο Ευάγγελος Βενιζέλος, ως νέος υπουργός Εθνικής Αμυνας της άρτι εκλεγείσας κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, υπήρχε και ένα «καυτό» θέμα που τα προηγούμενα δύο χρόνια είχε προκαλέσει πολιτική θύελλα. Επρόκειτο για το περίφημο «υποβρύχιο που γέρνει», το «Παπανικολής», το πρώτο από τα γερμανικής σχεδίασης τύπου 214. Η φήμη ότι το υποβρύχιο «έγερνε», κατά τις πρώτες δοκιμές του στο Κίελο το 2005, είχε δημιουργήσει μια καταθλιπτική ατμόσφαιρα, καθώς από το 2001 έως το 2009 (επί κυβερνήσεων Κ. Σημίτη και Κ. Καραμανλή) είχαν καταβληθεί στους Γερμανούς περίπου 2 δισ. ευρώ, τόσο για τη ναυπήγηση τεσσάρων νέων υποβρυχίων τύπου 214 όσο και για την αναβάθμιση των παλαιότερων τύπου 209.
Η καταθλιπτική ατμόσφαιρα συνδεόταν βεβαίως και με τις «μίζες» για τα εξοπλιστικά που οδήγησαν τον Ακη Τσοχατζόπουλο στη φυλακή, κάτι που καθιστούσε τις συγκεκριμένες συμβάσεις όχι απλώς αντικείμενο πολιτικής αντιπαράθεσης, αλλά περίπου ανίερες και μολυσματικές. Απότοκο αυτής της κατάστασης ήταν το «Παπανικολής» να μην παραλαμβάνεται από το ελληνικό Δημόσιο.
Τελικά, κατόπιν των εισηγήσεων του ΓΕΝ, εκείνο τον Οκτώβριο κλήθηκαν στο υπουργείο Εθνικής Αμυνας οι αξιωματικοί του κλιμακίου που παρακολουθούσε τις εργασίες ναυπήγησης του «Παπανικολής» στο Κίελο, οι οποίοι εξήγησαν στον κ. Βενιζέλο ότι το υποβρύχιο τα πήγε περίφημα, με αποκλίσεις που εντάσσονταν απολύτως μέσα σε λογικά όρια. Επισήμαναν οι αξιωματικοί ότι το «Παπανικολής» είναι στην πραγματικότητα το καλύτερο υποβρύχιο που κυκλοφορεί στη διεθνή αγορά με τεχνολογία αναερόβιας πρόωσης (AIP), που είναι υποδεέστερη μόνο της πυρηνικής. Το «Παπανικολής» απέδειξε το αληθές του λόγου εκείνων των αξιωματικών αρκετές φορές, κυρίως όμως κατά την κρίση του περασμένου Αυγούστου, όταν έμεινε επί τουλάχιστον 34 ημέρες κάτω από το νερό, διαδραματίζοντας καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση ενός θετικού ισοζυγίου έναντι της δράσης των τουρκικών ναυτικών δυνάμεων.
Εκείνη τη στιγμή, όμως, το 2009, η τύχη των υποβρυχίων 214 κρεμόταν από μια κλωστή. Λίγο πριν από τις εκλογές του 2009, η γερμανική HDW (που εν τω μεταξύ είχε εξαγοράσει την ThyssenKrupp), που είχε το πλειοψηφικό πακέτο στα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά, ήταν κατασκευάστρια και υποκατασκευάστρια εταιρεία, αποφάσιζε να καταγγείλει τις συμβάσεις τόσο για τα υποβρύχια 214 όσο και για την αναβάθμιση των τύπου 209. Η κατάσταση ήταν πραγματικά θλιβερή, καθώς τα τρία υποβρύχια που απέμενε να παραδοθούν («Ματρώζος», «Κατσώνης», «Πιπίνος»), παρέμεναν ημιτελή στα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά και, λόγω της λεόντειας σύμβασης που είχε υπογραφεί, παρέμεναν στην κυριότητα των Γερμανών. Παράλληλα, έγινε αντιληπτό ότι από τα 800 εκατ. ευρώ που είχαν προβλεφθεί για την αναβάθμιση των παλαιότερων υποβρυχίων του Πολεμικού Ναυτικού (Π.Ν.) τύπου 209, πάνω από τα μισά (450 εκατ.) είχαν δαπανηθεί μόνο για την αναβάθμιση του ενός («Ωκεανός»).
Περίπλοκη διαπραγμάτευση
Επειτα από μια δαιδαλώδη και περίπλοκη διαπραγμάτευση με τους Γερμανούς, τον επενδυτή που πρότειναν, τον Ισκαντάρ Σάφα της Abu Dhabi Mar (συμφερόντων Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων), βρέθηκε μια λύση για τα ναυπηγεία και, ταυτόχρονα, όλα τα υποβρύχια πέρασαν στην κυριότητα του ελληνικού Δημοσίου. Η σύμβαση του 2010 πρόσθεσε την επιλογή ναυπήγησης ακόμη δύο υποβρυχίων τύπου 214, ακυρώνοντας την αναβάθμιση των υπόλοιπων 209, καθώς κρινόταν ασύμφορη. Ο νόμος Βενιζέλου έλυσε σωρεία εκκρεμοτήτων και προβλημάτων και κατάργησε και τα «αμαρτωλά» αντισταθμιστικά ωφελήματα. Ομως, την ώρα που ξεκινούσε ένας δεύτερος γύρος αντιδικίας, ανάμεσα στο ελληνικό Δημόσιο και στη νέα ιδιοκτησία των Ναυπηγείων Σκαραμαγκά, το Π.Ν. αντιμετώπιζε ορισμένα πολύ πρακτικά προβλήματα.
Τον Δεκέμβριο του 2010, το «Παπανικολής», έπειτα από έξι χρόνια εκκρεμότητας, έπλεε στον Ναύσταθμο Σαλαμίνας σε κλίμα συγκίνησης, αλλά και προβληματισμού. Τα υπόλοιπα τρία υποβρύχια καθώς και το υπό αναβάθμιση «Ωκεανός» παρέμεναν ημιτελή στα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά, με το έργο που υπολειπόταν να χρησιμοποιείται ως μοχλός πίεσης από τη νέα ιδιοκτησία, παρότι πληρώνονταν κανονικά οι δόσεις. Τελικά, αποφασίστηκε να «παγώσει» η καταβολή δόσεων από το ελληνικό Δημόσιο. Τα υποβρύχια έμπαιναν σε κίνδυνο καταστροφής, καθώς, δίχως τις απαραίτητες εργασίες, συσσωρευτές και άλλες συσκευές κινδύνευαν να μείνουν δίχως συντήρηση. Τελικά ελήφθησαν αποφάσεις που δεν θα ήταν δυνατές αν το 2014 ο τότε υπουργός Εθνικής Αμυνας Δημήτρης Αβραμόπουλος δεν έτεινε ευήκοον ους στον αρχηγό ΓΕΝ Ευάγγελο Αποστολάκη, ο οποίος, έπειτα από μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το Επιτελείο, πρότεινε να ολοκληρωθούν τα υποβρύχια από το Π.Ν. στον Σκαραμαγκά.
Ο κ. Αβραμόπουλος και ο τότε υπουργός Ανάπτυξης Κωστής Χατζηδάκης στήριξαν την επιλογή φέρνοντας το σχετικό νομικό πλαίσιο στη Βουλή. Παρά το γεγονός ότι, λόγω της αντιδικίας με τους Γερμανούς, αρκετές από τις εταιρείες που είχαν σχέσεις με την ThyssenKrupp δεν συνεργάζονταν, με ένα κόστος συνολικά 75 εκατ. ευρώ, τη συνεργασία των εργαζομένων από τα Ναυπηγεία, το Π.Ν. κατόρθωσε και παρέδωσε το δεύτερο υποβρύχιο («Πιπίνος») το 2014, εντός τριών μηνών. Τα περισσότερα από τα χρήματα κατευθύνθηκαν σε αμοιβές και ασφαλιστικές εισφορές των εργαζομένων, κάποιοι από τους οποίους είχαν να πληρωθούν ακόμη και τρία χρόνια. Τον Ιανουάριο και τον Ιούνιο του 2015 παραδόθηκαν και τα υπόλοιπα δύο («Ματρώζος», «Κατσώνης») και το ολοκληρωμένο «Ωκεανός».
Οι ανησυχίες
Η αφήγηση μπορεί να μοιάζει γραμμική, αλλά στην πραγματικότητα επρόκειτο για μια περίοδο που ήταν γεμάτη παγίδες. Η ίδια η εισήγηση Αποστολάκη στον Αβραμόπουλο είχε τότε αντιμετωπισθεί στο εσωτερικό του Ναυτικού με σκεπτικισμό, αν όχι φόβο, καθώς αρκετοί θεωρούσαν ότι ένα τέτοιο εγχείρημα θα μπορούσε να επιφέρει κατηγορίες για διαχείριση χρημάτων και έργου που υπό φυσιολογικές συνθήκες το Π.Ν. δεν μπορεί να κάνει. Πηγές με γνώση των εξελίξεων εκείνες τις ημέρες ανέφεραν ότι οι κ. Αβραμόπουλος και Αποστολάκης συμφωνούσαν απολύτως πως είναι αδιανόητο τα υποβρύχια να «σαπίσουν» στα ναυπηγεία. Οι ίδιες πηγές επισημαίνουν ότι για τη διαδικασία και τα προβλήματα που αντιμετωπίστηκαν προκειμένου τα υποβρύχια αυτά να τεθούν σε επιχειρησιακή λειτουργία μπορεί να γραφτεί ολόκληρος τόμος.
Από πολλές απόψεις η ολοκλήρωση της επιχειρησιακής λειτουργικότητας των υποβρυχίων τύπου 214 ήλθε πριν από λίγες ημέρες, με την απόφαση του υπουργού Εθνικής Αμυνας Νίκου Παναγιωτόπουλου να προχωρήσει στην προμήθεια νέων τορπιλών βαρέος τύπου, την αναβάθμιση υφιστάμενων, αλλά και την αγορά νέων συσσωρευτών και αντιμέτρων. Το επόμενο στοίχημα για την Αθήνα είναι η ναυπήγηση και των δύο ακόμα υποβρυχίων τύπου 214 που προβλέφθηκαν από τη σύμβαση του 2010, κάτι που θα μετέτρεπε το Π.Ν. σε μια υπολογίσιμη δύναμη στον τομέα των υποβρυχίων σε περιφερειακό επίπεδο. Υπενθυμίζεται ότι τα υποβρύχια 214 έχουν ζητηθεί (και έχουν παραχωρηθεί) δύο φορές για τη συνοδεία Δύναμης Κρούσης αμερικανικών αεροπλανοφόρων.
Η συνδρομή των αξιωματικών
Μια ξεχωριστή ιστορία θα μπορούσε, επίσης, να γραφεί για τους αξιωματικούς των υποβρυχίων του Π.Ν. που, από το 2004 και την καθέλκυση του «Παπανικολή» μέχρι σήμερα, πραγματικά καινοτόμησαν, προκειμένου να κατορθώσουν να επιλύσουν τεράστια προβλήματα. Οι καινοτομίες αυτές ήταν ο λόγος που τα υποβρύχια τύπου 214 του ελληνικού Π.Ν. θεωρούνται «φονικά όπλα» πρώτης τάξης και μονάδες τεράστιας επιχειρησιακής αξίας. Στις δεξαμενές του Σκαραμαγκά, πέρα από την ολοκλήρωση του έργου που αναλογούσε στους εργαζομένους των ναυπηγείων, δεκάδες αξιωματικοί του Π.Ν. εργάστηκαν προκειμένου να γίνουν λειτουργικά ευαίσθητα συστήματα τα οποία είναι απαραίτητα για την επιτυχή ανάπτυξή τους κάτω από το νερό. Τα υποβρύχια «Κατσώνης», «Ματρώζος» και «Πιπίνος» πριν από το 2014 παρουσιάζονταν ως ολοκληρωμένα κατά ποσοστό 87%, 90% και 92%. Τα ποσοστά αυτά ήταν αληθινά, αλλά παραπλανητικά ως προς την ουσία. Καθώς, πέρα από το κέλυφος και τους κινητήρες, τα περισσότερα από τα ψηφιακά, ηλεκτρονικά και άλλα υψηλής τεχνολογίας συστήματα βρίσκονταν σε πλήρη εκκρεμότητα. Πρακτικά, αξιωματικοί και υπαξιωματικοί του Π.Ν. κλήθηκαν να βρουν «έξυπνες λύσεις», εν μέσω μιας διαμάχης ανάμεσα στο ελληνικό Δημόσιο και στα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά (που ακόμα και το 2020 δεν έχει ακόμη επιλυθεί). Να κινηθούν, δηλαδή, παράλληλα. Χάρη σε αυτά τα λιγοστά αλλά ικανά και αφοσιωμένα στελέχη του Π.Ν., ο «Παπανικολής», ο «Ματρώζος», ο «Πιπίνος» και ο «Κατσώνης» μπόρεσαν να κερδίσουν τον δύσκολο πόλεμο της σιωπής κάτω από τα νερά του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου.
Η Αθήνα ποντάρει σε διπλωματία, αμυντική θωράκιση
Με βάση ένα συνεκτικό σχέδιο το οποίο από τη μια πλευρά περιλαμβάνει τη διπλωματική κινητικότητα και από την άλλη την επιτάχυνση σειράς εξοπλιστικών προγραμμάτων κινείται η Αθήνα, προκειμένου να αντιμετωπίσει τις τουρκικές προκλήσεις στην περιοχή. Ο σχεδιασμός αυτός λαμβάνει χαρακτήρα επείγουσας διαδικασίας, καθώς, όπως όλα δείχνουν, οι ΗΠΑ θα παραμείνουν σε κατάσταση εσωστρέφειας τουλάχιστον μέχρι την ορκωμοσία του νέου προέδρου στις 20 Ιανουαρίου, ενώ οι πλέον σημαντικές χώρες της Ε.Ε. είτε επιστρέφουν σε κατάσταση εσωστρέφειας λόγω πανδημίας είτε αντιμετωπίζουν περίοδο εσωτερικής πολιτικής αβεβαιότητας, όπως η Γερμανία.
Ηδη η Αγκυρα έχει δείξει ότι δεν παρεκκλίνει του σχεδιασμού της. Η ανανέωση της NAVTEX για τις δραστηριότητες του «Ορούτς Ρέις» στα νότια του Καστελλόριζου και ανατολικά της Ρόδου, προτού συμπληρωθεί ένα 24ωρο από την τηλεφωνική επικοινωνία του Κυριάκου Μητσοτάκη με τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν με αφορμή τον καταστροφικό σεισμό της 30ής Οκτωβρίου, είναι ενδεικτική των προθέσεων της Αγκυρας να συντηρήσει το κλίμα έντασης στην περιοχή. Από την πλευρά της Αθήνας, αποκρυσταλλώνεται μια σειρά από εκτιμήσεις. Επικρατέστερη από αυτές είναι η διακοπή των δραστηριοτήτων του «Ορούτς Ρέις» στις 14 Νοεμβρίου, προκειμένου να προχωρήσει σε αναγκαίες εργασίες συντήρησης στην Αττάλεια και επιστροφή έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα. Τα δύο βασικά σενάρια κλιμάκωσης είναι η αποστολή πλωτού γεωτρύπανου στο «τριεθνές» Ελλάδας, Τουρκίας, Κύπρου ή, εφόσον ο κ. Ερντογάν αποφασίσει να οδηγήσει την κρίση στα άκρα, η «ενεργοποίηση» των περιοχών ερευνών δυτικά του 28ου μεσημβρινού. Η Αθήνα, μετά τις πολύ σημαντικές επαφές του υπουργού Εξωτερικών Νίκου Δένδια στη Γερμανία, αλλά και τις διαρκείς συνομιλίες με παράγοντες του αραβικού κόσμου, ιδίως με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ), είναι έτοιμη να διευρύνει τη διπλωματική και στρατιωτική συνεργασία με χώρες της περιοχής του Κόλπου. Οπως αποκάλυψε προ ολίγων ημερών η «Κ», κυοφορείται τριμερής με τη συμμετοχή ΗΑΕ και Ινδίας, ωστόσο ο ρυθμός θα κριθεί με βάση και τον ρυθμό της πανδημίας.
Τις διπλωματικές προσπάθειες της Αθήνας βοηθάει και η εκστρατεία προώθησης ενός ρόλου διεθνούς προστάτη του Ισλάμ που επιχειρεί να φιλοτεχνήσει η Αγκυρα, προκαλώντας ανησυχία και εκνευρισμό σε αρκετές ευρωπαϊκές και όχι μόνο πρωτεύουσες. Μια ένδειξη της προσήλωσης της Αγκυρας στη συντήρηση της προώθησης του αφηγήματος αυτού ήταν και η στάση που τήρησε ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Μεβλούτ Τσαβούσογλου την περασμένη Τετάρτη, κατά την πανηγυρική τελετή ολοκλήρωσης της προεδρίας της Ελλάδας στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Λίγο πριν φθάσει στην εκδήλωση ο κ. Μητσοτάκης, ο κ. Τσαβούσογλου (διά τηλεδιάσκεψης) εκμεταλλεύθηκε την παρουσία των θεσμών του Συμβουλίου (γ.γ. Μαρία Μπούριτς, πρόεδρος κοινοβουλευτικής συνέλευσης Ρικ Ντεμς, επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ντούνια Μιγιάτοβιτς και πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Ρόμπερτ Σπάνο) και επικαλέστηκε τις ευρωπαϊκές αρχές προκειμένου να επιτεθεί στη Γαλλία για προσβολή του Ισλάμ. Ενώ στη συνέχεια αναφέρθηκε στην ανάγκη του σεβασμού των ψηφισμάτων του Συμβουλίου Ασφαλείας σχετικά με την εδαφική ακεραιότητα.
Αμέσως μετά, τελικά, πήρε τον λόγο ο υπουργός αναπληρωτής Εξωτερικών Μιλτιάδης Βαρβιτσιώτης, ο οποίος και έσπευσε να συμφωνήσει στα περί εδαφικής ακεραιότητας, θυμίζοντας, όμως, στον κ. Τσαβούσογλου ότι αυτά ισχύουν και για την Κύπρο.
Συμφωνία με τις ΗΠΑ
Από πλευράς εξοπλιστικών, το ΓΕΝ εισηγείται διακρατική συμφωνία με τις ΗΠΑ για προμήθεια τεσσάρων φρεγατών MMSC, αναβάθμιση των ΜΕΚΟ και συμπαραγωγή στο μελλοντικό πρόγραμμα των FFGX. Στην πραγματικότητα, η εισήγηση του ΓΕΝ δεν είναι τυχαία, αλλά απολύτως εναρμονισμένη με μια συνολική προσπάθεια της Αθήνας να έλθει ακόμα πιο κοντά με την Ουάσιγκτον σε ζητήματα αμυντικής συνεργασίας και να λύσει το χρονίζον πρόβλημα των ναυπηγείων. Δεν είναι τυχαίο ότι στην ευρύτερη συζήτηση, έξω και πέρα από τα αμιγώς αμυντικά, στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων έχει τεθεί ακόμα και θέμα δημιουργίας στον Σκαραμαγκά ενός σταθμού για τη μεταφορά, την αποθήκευση και την επαναεριοποίηση φυσικού αερίου. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα συνολικό βιομηχανικό πρότζεκτ.
Πέρα από τα Ραφάλ, τα οποία προχωρούν επίσης ταχέως, το υπουργείο Εθνικής Αμυνας συζητεί και την αγορά συστημάτων αντιμετώπισης απειλών που μπορεί να προέρχονται από drones (anti-drones). Προβάδισμα φαίνεται ότι έχουν οι Ισραηλινοί, οι οποίοι, μέσω της ELBIT, θα κληθούν σύντομα να προχωρήσουν σε οριστικοποίηση των συζητήσεων για τη δημιουργία διεθνούς αεροπορικού εκπαιδευτικού κέντρου στην Καλαμάτα. Σε γενικές γραμμές οι συζητήσεις με τους Ισραηλινούς για συστήματα UAV και αντίμετρα αυτών φαίνεται ότι θα περιλάβουν πολύ περισσότερα από τα δύο HERON που έχουν παραληφθεί από την Πολεμική Αεροπορία.