Αν και ο καθένας από τους υπογράφοντες αξιολογεί διαφορετικά το αποτύπωμα που αφήνει στο κράτος δικαίου η διαχείριση της πανδημίας από τη σημερινή κυβέρνηση, και οι δυο μας ανησυχούμε. Ειδικά αφότου ξέσπασε το δεύτερο κύμα του κορωνοϊού, δεν δικαιολογούμε στον ίδιο βαθμό τους περιορισμούς που έχουν επιβληθεί στα δικαιώματα. Ισως αυτό οφείλεται στο ότι έχουμε διαφορετική αντίληψη για την αμεσότητα και το μέγεθος του κινδύνου. Συμφωνούμε ωστόσο και οι δύο ότι η COVID-19, ανατρέποντας τον βιοτικό ρυθμό, κλονίζει τα αξιακά βάθρα και ήδη απειλεί θεμελιώδεις αρχές του συνταγματικού πολιτισμού μας. Γι’ αυτό, επειδή μας φοβίζει το αύριο, αποφασίσαμε να καταγράψουμε τις κοινές μας ανησυχίες.
Το ενδεχόμενο οι κυβερνήσεις –και δεν αναφερόμαστε βέβαια μόνο στην ελληνική– να εκμεταλλευθούν τη μοναδική ευκαιρία που τους δίνει η COVID-19 και να παρατείνουν τις σημερινές απαγορεύσεις για ίδιον όφελος δεν είναι επιστημονική φαντασία. Είναι ίδιον της εκτελεστικής εξουσίας να έλκεται από τον πειρασμό της κατάχρησης. Στη διαπίστωση αυτή κατέληξε εξάλλου και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στη σύνοδο του Οκτωβρίου 2020.
Ως πότε λοιπόν μπορούν να μείνουν κλειστά σχολεία και πανεπιστήμια; Ως πότε θα ισχύουν οι περιορισμοί της συνάθροισης; Μήπως, ενδίδοντας στο σύνδρομο του «συνταγματικού μιθριδατισμού» (Σπ. Βλαχόπουλος), σπεύσουμε να προμηθευτούμε απερίσκεπτα «βιομετρικά βραχιόλια» και άλλα παρόμοια προϊόντα ιχνηλασίας, στο όνομα τάχα της ατομικής μας προστασίας και της συλλογικής μας ασφάλειας σε μια επιτηρούμενη κοινωνία;
Να μερικά μόνο από τα ερωτήματα της επόμενης μέρας που αφορούν τις δημοκρατίες μας. Την ίδια στιγμή που ορθώς έχει ιεραρχηθεί ως άμεση προτεραιότητα ο μαζικός και δωρεάν εμβολιασμός, οι κοινωνίες μας, μετά τόσους μήνες εγκλεισμού, κουβαλούν και άλλα σύνθετα τραύματα. Βγαίνοντας από την πανδημία, σε έναν κόσμο ανισοτήτων και εντεινόμενης κλιματικής κρίσης, η μετάβαση σε μια νέα κανονικότητα δεν θα είναι απλή υπόθεση:
Ανισότητες: Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών (Our Common Purpose, 2020, https://www.amacad.org/ourcommonpurpose/report), από το 1993 έως το 2017 το πραγματικό εισόδημα του οικονομικά υψηλότερου 1% του πληθυσμού των ΗΠΑ αυξήθηκε κατά 95,5%, ενώ του υπόλοιπου 99% μόνο κατά 15,5%. Αν και σε μικρότερο βαθμό, όπως έχει δείξει ο Τομά Πικετί, οι ανισότητες διευρύνθηκαν κατά το ίδιο διάστημα και στην Ευρώπη. Το βέβαιο είναι ότι η πανδημία τις ενέτεινε. Οχι μόνο διότι διαφορετικά πλήττει το lockdown αυτόν που κατοικεί σε ένα διαμέρισμα δύο δωματίων από εκείνον που ζει σε μια έπαυλη. Αλλά και διότι αποδυναμώνει πολιτικά τον πρώτο, ενισχύοντας συγκριτικά τον δεύτερο. Οσο είναι ορθό να δείχνουμε τον εθνολαϊκισμό των Τραμπ, Πούτιν, Μπολσονάρο, Ερντογάν και Ορμπαν ως κατεξοχήν πολέμιο του συνταγματικού κράτους δικαίου, άλλο τόσο έχει σημασία να μην ξεχνάμε επίσης ότι καμία κυβέρνηση δεν είναι εξ αρχής χειραφετημένη από τον πειρασμό παραβίασης των δικαιωμάτων.
Κλιματική κρίση: Μέχρι πρότινος μιλούσαμε μόνο για κλιματική αλλαγή. Σήμερα η Greenpeace κάνει λόγο για κρίση. Σε συνδυασμό με τη βαθμιαία εξάντληση των φυσικών πόρων, η νέα αυτή κρίση προμηνύει αλλαγές στην καθημερινότητά μας που δύσκολα μπορεί κανείς να φανταστεί. Η κατακλυσμιαία βροχή στη Μάνδρα, τον Νοέμβριο του 2017, και οι θυελλώδεις άνεμοι στο Μάτι, τον Ιούλιο του 2018, έδειξαν ότι, χωρίς κατάλληλη προετοιμασία σε υποδομές, προσωπικό και μέσα, φυσικά φαινόμενα τέτοιας έντασης θα κοστίζουν δεκάδες ζωές. Μήπως ήρθε η στιγμή να ιεραρχήσουμε από την αρχή τις κοινωνικές προτεραιότητες και το περιεχόμενο της δημόσιας ευθύνης, με βάση αυτά τα δεδομένα;
Τέλος, και η ίδια η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, σε μια εποχή όξυνσης των ανισοτήτων σε οικουμενικό επίπεδο, δείχνει πιο τρωτή από άλλοτε. Η λύση βέβαια δεν βρίσκεται στην εγκατάλειψή της χάριν μιας αμεσοδημοκρατικής ουτοπίας, αλλά στην ενίσχυση της αντιπροσωπευτικότητάς της. Σε τελευταία ανάλυση, η ανάδυση όλων των νέων αυταρχικών πολιτειακών προτύπων και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού (και όχι μόνον) είναι πρωτίστως σύμπτωμα αυτής της κρίσης αντιπροσωπευτικότητας.
Επομένως, η εξάλειψη των αποκλεισμών και η ενδυνάμωση της συμμετοχής των πολιτών στους υφιστάμενους ή και σε νέους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς είναι ζωτικής σημασίας για την επόμενη μέρα. Αυτό όμως δεν αρκεί. Χρειάζεται να ενισχυθεί η πεποίθηση των πολιτών ότι η φωνή τους ακούγεται. Κάτι που προϋπoθέτει την ενδυνάμωση της ικανότητας των υφιστάμενων αντιπροσωπευτικών θεσμών να ανταποκρίνονται στις νέες προκλήσεις. Ταυτόχρονα, όμως, έχουμε ανάγκη και για καινοτόμες πρακτικές και όργανα.
Για την αντιμετώπιση της επόμενης μέρας στην Ελλάδα χρειάζεται μια διεπιστημονική κινητοποίηση ειδικών διαφόρων κλάδων (λοιμωξιολόγοι, ψυχολόγοι, οικονομολόγοι, νομικοί, περιβαλλοντολόγοι κ.ά.), οι οποίοι, προερχόμενοι από το ευρύτερο πολιτικό φάσμα, θα είναι σε θέση να διατυπώνουν εγκαίρως έγκυρες γνώμες και συμβουλές, όχι γενικά και αφηρημένα, αλλά σε συγκεκριμένα πρακτικά ερωτήματα που αφορούν τις επιπτώσεις των δημοσίων πολιτικών στις συνταγματικές ελευθερίες και δικαιώματα, καθώς και τα εν γένει θεσμικά αντίβαρα που ασθένησαν στη διάρκεια της πανδημίας. Από πoιο ποσοστό εμβολιασμένων και πέρα θα ήταν αδιανόητο να συνεχιστεί το lockdown; Πότε θα ξανασυνεδριάσουν «ζωντανά» και με πλήρη σύνθεση τα συλλογικά όργανα; Γιατί η τάδε ηλεκτρονική εφαρμογή της δείνα εταιρείας είναι επικίνδυνη για την ιδιωτικότητά μας; Θα επιτραπεί η περιφορά του Επιταφίου στις 30 Απριλίου 2021;
Το ερώτημα, λοιπόν, της επόμενης μέρας δεν είναι μονοδιάστατα υγειονομικό. Είναι ευρύτερα θεσμικό και αφορά την ποιότητα της συνταγματικής μας δημοκρατίας. Η κυβέρνηση βέβαια θα εξακολουθήσει να έχει τον τελευταίο λόγο. Θα πρέπει όμως να αιτιολογεί τις τυχόν αποκλίσεις της από τις απόψεις που θα διατυπώνει η διεπιστημονική επιτροπή που θα συσταθεί. Γιατί η αιτιολογία είναι συστατική της διοίκησης σε μια δημοκρατία, δίνει κύρος στις αποφάσεις και, σε τελευταία ανάλυση, αυτή μόνο χτίζει μακρόπνοες συναινέσεις.
Οι περιστάσεις της επόμενης μέρας όχι μόνο δικαιολογούν, αλλά και επιβάλλουν αποφάσεις τεκμηριωμένες πάνω σε κατά το δυνατόν ευρύτερες συμφωνίες. Η σύσταση ενός «Παρατηρητηρίου για τα Δικαιώματα» με τα ανωτέρω χαρακτηριστικά θα ήταν, όπως πιστεύουμε, ένα βήμα προς την ορθή κατεύθυνση.
* Ο κ. Ν. Κ. Αλιβιζάτος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ο κ. Δημ. Χριστόπουλος καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου. Εχουν διατελέσει και οι δύο πρόεδροι της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη.