«Ημουν νέος και ενθουσιώδης», γράφει ο Ευάγγελος Βενιζέλος στην εισαγωγή της νέας, αναθεωρημένης έκδοσης (2021) του ακαδημαϊκού βιβλίου του με τίτλο «Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου» (εκδόσεις Σάκκουλα). Αναφέρεται στο 1991, όταν το βιβλίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά. Τότε ήταν μόλις 34 ετών. Είχε ήδη 10 χρόνια διδακτικής εμπειρίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και είχε γίνει γνωστός για την υπεράσπιση του Ανδρέα Παπανδρέου απέναντι στις κατηγορίες που τον οδήγησαν στο Ειδικό Δικαστήριο. Βασικό πρόσωπο του νομικού «στρατηγείου» του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ, είχε καθημερινή παρουσία στα τηλεοπτικά δίκτυα.
Τα επόμενα 30 χρόνια θα εξελίσσονταν απρόβλεπτα. Τις δεκαετίες του ’90 και του 2000 ο κ. Βενιζέλος απολάμβανε αστρονομικά ποσοστά δημοτικότητας. Από τότε όμως που επέβαλε το τέλος ακινήτων (μετέπειτα ΕΝΦΙΑ), το οποίο ζήτησε η τρόικα (2011) προκειμένου να συγχρονιστεί η Ελλάδα με τα ισχύοντα στα υπόλοιπα κράτη-μέλη της Ε.Ε. και να συμφωνηθεί το δεύτερο πρόγραμμα διάσωσης, η σχέση του με την κοινή γνώμη άρχισε να κλονίζεται.
Μέχρι τότε δεν είχε δυσαρεστήσει τους ψηφοφόρους. Οι επικριτές του λένε ότι έως το 2011 συχνά επέλεγε τη ρητορική αμφισημία. Για παράδειγμα, στο θέμα της αναγραφής του θρησκεύματος στις ταυτότητες, το 2000, ήθελε να υπάρξει νόμος και όχι απλώς μια απόφαση της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων. Πάντως, στην προεκλογική περίοδο του 2009, όταν γινόταν συζήτηση για το «λεφτά υπάρχουν», ο Ευ. Βενιζέλος ζητούσε να σεβαστούν όλοι το «εθνικό καθήκον αλήθειας». Στην αρχή της κρίσης χρέους, αν είχε ακολουθήσει την παραδοσιακή συνταγή, αν δεν είχε αναλάβει το υπουργείο Οικονομικών όταν του το πρότεινε ο Γιώργος Παπανδρέου τον Ιούνιο του 2011 και αν είχε δεσμευτεί ότι θα σκίσει τα μνημόνια όταν θα γινόταν πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, μάλλον θα είχε εκλεγεί πρωθυπουργός. Μέχρι τότε, όμως, είναι αμφίβολο αν η χώρα θα είχε αντέξει το ασήκωτο βάρος της πρώτης περιόδου της κρίσης.
Κάποιοι λένε ότι αποδέχθηκε το υπουργείο Οικονομικών γιατί υπερτίμησε τις δυνάμεις του. Πίστευε ότι θα άλλαζε το κλίμα στην Ευρώπη. Ενα βράδυ έδιωξε την τρόικα από το γραφείο του κακήν κακώς, αρνούμενος νέες περικοπές δίχως νέο πρόγραμμα, η έγκριση του οποίου επισπεύσθηκε. Πάντως, μόλις διαπίστωσε πόσο σκληρή ήταν η πραγματικότητα, δεν απέδρασε. Πείσμωσε και θυσίασε μεγάλο μέρος από το πολιτικό του κεφάλαιο. Συχνά επιφυλάσσει για τον εαυτό του πρωτότυπους χαρακτηρισμούς. «Προτιμώ να είμαι ο Κυρηναίος που βοηθά να σηκωθεί ο Σταυρός», είπε το 2013.
Σήμερα είναι πολλοί αυτοί που του λένε «λείπετε, βάλατε πλάτη και δεν το ξεχνάμε», αλλά ο ίδιος είναι πια πολύ επιφυλακτικός απέναντι στον τρόπο που λειτουργεί η κοινή γνώμη. Παρ’ όλα αυτά –και παρά το διαζύγιο με το ΠΑΣΟΚ το 2019–, παραμένει «νέος και ενθουσιώδης», αν κρίνει κανείς από τη συχνότητα των παρεμβάσεών του. Και από το χαρακτηριστικό «βενιζελικό χιούμορ», με το οποίο αλλάζει τη διάθεση όσων τον γνωρίζουν προσωπικά.
Ο κ. Βενιζέλος είναι ο ακαδημαϊκός που ως πολιτικός έχει επηρεάσει το ίδιο το μάθημά του, το Συνταγματικό Δίκαιο – και όχι μόνον ως εισηγητής της αναθεώρησης του 2001. Αντιστρόφως, είναι ένας από τους ελάχιστους πολιτικούς που η πολιτική δράση του εμπλουτίζεται από τη διαλεκτική και τους στοχασμούς γύρω από το Δίκαιο. Η οικονομία, η εξωτερική πολιτική, η συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης είναι εξίσου σημαντικά αντικείμενα για αυτόν, αλλά το Συνταγματικό Δίκαιο είναι η «τέχνη» του.
Οι πρώτες «αμαρτίες»
Ο Ευάγγελος Βενιζέλος ισορροπεί μεταξύ νομικής και πολιτικής επί 40 χρόνια. Το 1982, στην Ολομέλεια του ΣτΕ, που αποτελούνταν από 45 δικαστές, ακούστηκαν τα επιχειρήματα ενός 25χρονου καθηγητή που είχε αναλάβει την υπεράσπιση της συνταγματικότητας του νόμου-πλαισίου του ΠΑΣΟΚ για τα ΑΕΙ. Αυτή ήταν η πρώτη νεανική επιστημονική «αμαρτία» του. Για πολλούς ο νόμος-πλαίσιο έδωσε τα κλειδιά των πανεπιστημίων στις φοιτητικές παρατάξεις. Ο κ. Βενιζέλος τονίζει ότι μιλάμε για τις προθέσεις και τα δεδομένα του 1982 και όχι για την παραφθορά του νόμου και αντιτείνει ότι ο νόμος-πλαίσιο ευνόησε την έρευνα.
Η έρευνα τον απασχολεί έντονα. Γιος δικηγόρου και εγγονός ιερέα, άρχισε να κινεί την προσοχή των παροικούντων την Ιερουσαλήμ χάρη (και) σε μια πρόβλεψη που έκανε στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Εγραψε ότι το Σύνταγμα του 1975 εμπεριέχει μια ισχυρή σύγκρουση μεταξύ της ιδιότητας του Προέδρου της Δημοκρατίας και του πρωθυπουργού και ότι η σύγκρουση αυτή θα εκφραστεί με ρήξη και αναθεώρηση του Συντάγματος. Πράγματι, το 1985 η πρόβλεψη επαληθεύτηκε, καθώς επήλθε αιφνίδια ρήξη Παπανδρέου – Καραμανλή, που οδήγησε σε αναθεώρηση του Συντάγματος.
Ο Καραμανλής παραιτήθηκε πριν από τη λήξη της προεδρικής θητείας του και τον αντικατέστησε ο πρόεδρος της Βουλής Γιάννης Αλευράς. Ο Αλευράς ήταν βουλευτής του ΠΑΣΟΚ και το συνταγματικό ερώτημα ήταν αν, ως υπηρεσιακός Πρόεδρος της Δημοκρατίας, θα μπορούσε να ψηφίσει ως βουλευτής στην ψηφοφορία για την εκλογή του Χρήστου Σαρτζετάκη που είχε προτείνει το ΠΑΣΟΚ ως επόμενο Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Ο συνταγματολόγος Αριστόβουλος Μάνεσης, πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής της Βουλής και καθηγητής του κ. Βενιζέλου στο ΑΠΘ τη δεκαετία του ’70, αποφάνθηκε πως όχι. Ο κ. Βενιζέλος υποστήριξε το αντίθετο με τη λογική ότι η Βουλή που θα εξέλεγε Πρόεδρο δεν θα μπορούσε να έχει 299 βουλευτές και ότι η ερμηνεία του Συντάγματος δεν μπορεί να οδηγεί σε αλλοίωση των κοινοβουλευτικών συσχετισμών. Η σύγκρουση των δύο πήρε δημόσια διάσταση με μελέτες στο «Νομικό Βήμα» που ακόμα μνημονεύονται. Ο κ. Σαρτζετάκης εξελέγη με 180 βουλευτές. Χωρίς την «ψήφο Αλευρά» δεν θα είχε εκλεγεί και θα προκηρύσσονταν πρόωρες εκλογές που θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε δημοψήφισμα για τον Καραμανλή.
Ιστορίες, σοφιστείες και τα ραντεβού με την Ιστορία
Αν ήταν ηθοποιός θα είχε παίξει όλους τους κλασικούς ρόλους αρκετές φορές. Eχει πρωταγωνιστήσει σε όλες τις θεσμικές μεταβολές των τελευταίων 40 ετών, πριν και μετά την ένταξή του στην ενεργό πολιτική. Είχε συμβολή στην αναθεώρηση του 1985-86 καθώς συνεργάστηκε με τον Αναστάση Πεπονή που ήταν γενικός εισηγητής της πλειοψηφίας. Το 1987 εκπροσώπησε το κράτος στη δίκη για την εφαρμογή του νόμου Τρίτση για την εκκλησιαστική περιουσία. Το καλοκαίρι του 1993 προετοίμασε το σχέδιο νόμου του ΠΑΣΟΚ για τη βασιλική περιουσία.
Από το 1995 ώς το 2001 ήταν εισηγητής της πλειοψηφίας για την αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001. Σήμερα πιστεύει ότι η αναθεώρηση αυτή δεν έχει αναγνωριστεί όσο θα έπρεπε. «Το κεκτημένο της αναθεώρησης του 2001 αντιμετωπίσθηκε από την επιστημονική κοινότητα του Συνταγματικού Δικαίου με τρόπο μυωπικό και μικρόψυχο και, ως εκ τούτου, παρεμποδίσθηκε και η γενική κοινή γνώμη αλλά και η ειδική κοινή γνώμη των νομικών, και κυρίως των δικαστών, να αντιληφθεί το βάθος των κανονιστικών μεταβολών που επέφερε η αναθεώρηση του 2001», είπε πρόσφατα.
Η αναθεώρηση του 2001 εισήγαγε σε μια εποχή που ακόμα επικρατούσε η έντονη πόλωση την αρχή της μεταπλειοψηφικής συναίνεσης επιβάλλοντας συνεννοήσεις μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων για κρίσιμα θέματα (όπως ο εκλογικός νόμος). Ενίσχυσε παράλληλα το κοινωνικό κράτος δικαίου (άρθρο 25) και θεσμοθέτησε τις ανεξάρτητες αρχές. Τέλος, ο κ. Βενιζέλος με τη συμμετοχή του στην Ευρώπη μέσα από τα αξιώματα που ανέλαβε την εποχή της κρίσης συνέβαλλε στις μεταβολές των ισορροπιών ανάμεσα στο ευρωπαϊκό και το διεθνές δίκαιο και το εθνικό Σύνταγμα. Eνας νέος συγχρονισμός του εθνικού δικαίου με το ευρωπαϊκό θεσμικό πεδίο ήταν απαραίτητη προϋπόθεση της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης και των νομικών καινοτομιών που κατέστησαν εφικτές τις συμφωνίες δημοσιονομικής στήριξης και τη διαγραφή χρέους του 2012 (PSI), που είναι η μεγαλύτερη στον κόσμο και η μοναδική στην ελληνική ιστορία. Ως το 2019 που αποχώρησε από τη Βουλή ήταν εισηγητής για την εκτέλεση των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στην Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Ως καθηγητής ο κ. Βενιζέλος συνέβαλλε ώστε το Συνταγματικό Δίκαιο να μην περιορίζεται σε μια μηχανιστική προσέγγιση (πώς λειτουργούν τα όργανα του κράτους και οι αρχές που διέπουν το πολίτευμα). Με τη διδασκαλία του φέρνει στο επίκεντρο του Συνταγματικού Δικαίου τη δικαιοπαραγωγική διαδικασία και τα ζητήματα δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας. Eνας «βενιζελικός» συνταγματολόγος δεν θα περιοριστεί μόνο να συμβουλεύσει για το πώς πρέπει να συσταθεί μια κυβέρνηση, αλλά θα στρέψει την προσοχή του στο αν οι νόμοι που ψηφίζονται είναι συμβατοί με το Σύνταγμα.
Τα «Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου» επικεντρώνονται στη μεταπολιτευτική συνταγματική ιστορία και έχουν θεωρητική, αλλά και πρακτική διάσταση. Το όφελος που θα αποκομίσουν όσοι διαβάσουν το βιβλίο –ειδικοί και μη, καθώς το κείμενο είναι προσιτό και στον μη ειδικό– είναι πυκνό και ουσιαστικό. Είναι άλλωστε σπάνιο να διαβάζεις ένα εγχειρίδιο γραμμένο από τον ίδιο τον εισηγητή της εκτενούς και συναινετικής αναθεώρησης του 2001. Eνα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια είναι το Κεφάλαιο Ε΄: Το πρόβλημα της ερμηνείας του Συντάγματος. Τίθεται το ερώτημα: Είναι κάθε ερμηνεία του Συντάγματος «πολιτική» ή «πολιτική» αποκαλείται όποια ερμηνεία δεν έχει προλάβει να εξασφαλίσει για τον εαυτό της τον χαρακτηρισμό της «νομικής» ερμηνείας;
Συνταγματικά «μυστικά»
Ο κ. Βενιζέλος πιστεύει ότι το Σύνταγμα ως κείμενο υπόκειται σε αντιπαραθέσεις, που αναπόφευκτα αποκτούν πολιτικό χαρακτήρα. Δεν θεωρεί όμως ότι η ερμηνεία του είναι πολιτική, καθώς οι θεμελιώδεις κανόνες και μέθοδοι της νομικής ερμηνείας δεν μπορούν να αγνοηθούν. Από την άλλη πλευρά εκτιμά ότι το Σύνταγμα και οι Νόμοι, ως κείμενα, «είναι ανοιχτά σε όλες τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις που ισχύουν για κάθε κείμενο (λογοτεχνικό, φιλολογικό, φιλοσοφικό, νομικό κ.λπ.)» (σελίδα 261).
Αποκαλύπτει έτσι έμμεσα, με αυτή τη χαρακτηριστική προσθήκη στη νέα έκδοση, κάποια από τα «Συνταγματικά μυστικά» του: Προτρέπει τον φοιτητή να αναζητήσει όπλα στις περιοχές της θεωρίας της γλώσσας, της θεωρίας της λογοτεχνίας ή γενικότερα της ερμηνευτικής προκειμένου να εφοδιαστεί με πολλές υποθέσεις εργασίας. «Η σημειωτική, ο δομισμός, οι ποικίλες αποδομιστικές θεωρίες, οι θεωρίες της αφήγησης ή της πρόσληψης, οι μεταμοντέρνες θεωρίες περί “γλωσσικών παιγνίων” μπορούν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και να διευρύνουν τον ορίζοντα της νομικής ερμηνείας», γράφει χαρακτηριστικά.
Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι όλα αυτά αποτελούν προτροπές προς τη Σοφιστική, έτσι ώστε ό,τι κι αν θέλει να υποστηρίξει ένας νομικός για να εξυπηρετήσει κάποια σκοπιμότητα να μπορεί να το επενδύσει με νομικό κύρος και πειθώ. Ο κ. Βενιζέλος έχει προνοήσει να αμυνθεί απέναντι σε αυτή την κριτική. Ο δομισμός ή τα γλωσσικά παίγνια που συστήνει στους νέους δεν είναι «καινά δαιμόνια». Πρέπει να σταματούν εκεί που αρχίζει η νομική υπόσταση μιας υπόθεσης. Διότι, όπως συμπληρώνει, όλες αυτές οι ασκήσεις αφηγηματικής δημιουργικότητας πρέπει «να μπορούν να διατυπωθούν ως νομικά επιχειρήματα και να υποτάσσονται στην ειδική αποστολή της νομικής ερμηνείας, που καλείται να απαντήσει σε ένα ερώτημα κανονιστικού και όχι αισθητικού ή ηθικού χαρακτήρα».
Οι αντιφάσεις
Ο Ευάγγελος Βενιζέλος δεν έστησε προσωποπαγές δίκτυο στο ΠΑΣΟΚ. Τα δίκτυα απαιτούν ο πολιτικός να ακούει την καθαρίστρια με την ίδια προσοχή που συζητεί με την κυρία Μέρκελ και να τηλεφωνεί προσωπικά στον αρμόδιο υπουργό για να πραγματοποιηθεί το αίτημά της. Αντί να διευθετεί αιτήματα, ο κ. Βενιζέλος προτιμάει να διαβάζει έργα του Αυστριακού φιλοσόφου του Δικαίου Χανς Κέλσεν ή του Γερμανού κοινωνιολόγου Μαξ Βέμπερ και έτσι δεν απέκτησε ποτέ πιστή πελατεία. Αντιμετωπίζει με σεβασμό το θρησκευτικό φαινόμενο, αλλά δεν συμπαθεί τους πτωχούς τω πνεύματι, ιδίως αν είναι αρχηγοί κομμάτων. Ειρωνεύεται τις μηχανορραφίες των κομματικών νονών, παρά το γεγονός ότι έχει εκτενή γνώση των παρασκηνίων. Μιλάει πολύ, αλλά κρατάει μυστικά. Ποτέ δεν έχει πει την πραγματική ιστορία για τη «βίλα της Εκάλης», μια πολύκροτη υπόθεση που διαχειρίστηκε το 1994 ως κυβερνητικός εκπρόσωπος. Οταν τον ρωτούν για την αμαρτία στην πολιτική απαντάει με τη σιωπή του επιβάλλοντας στον συνομιλητή του να αλλάξει θέμα. Δεν είναι Βιργίλιος που θα σε πάρει από το χέρι για να σε ξεναγήσει στην Κόλαση. Ποτέ δεν αγάπησε τα «σοσιαλιστικά», και ιδίως τα «λαϊκίστικα» που οπωσδήποτε απέχουν από τα απλά, λαϊκά. Θα ήθελε να μη βρίσκεται «μέσ’ στην πολλή συνάφεια του κόσμου», αλλά η επιθυμία του για «τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών» παραμένει αμείωτη. Οσοι θέλουν να απομυθοποιήσουν την παρρησία του τον αποκαλούν «εγκυκλοπαιδιστή», αλλά ο χαρακτηρισμός είναι ελλιπής καθώς δεν αποδίδει τη δεινότητα στη σύνθεση διαφορετικών γνώσεων. Η ικανότητα αυτή τού επιτρέπει να διαμορφώνει επιχειρήματα ιδανικά για να υποστηριχθεί ό,τι δεν αντιβαίνει σε θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας, του δικαίου και της ηθικής.