Ο Γιώργος Παπανδρέου βρέθηκε στο τιμόνι της χώρας σε μία από τις πιο κρίσιμες στιγμές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, έχοντας την έντονη διστακτικότητα και ολιγωρία των Ευρωπαίων εταίρων να βρουν τρόπο να δανείσουν την Ελλάδα και να σώσουν το κοινό νόμισμα, καθώς ο ίδιος βρισκόταν αντιμέτωπος με την πτώχευση της χώρας. Ηταν ο πρωθυπουργός με τον οποίο σχεδιάστηκε το πρώτο πρόγραμμα προσαρμογής της Ευρωζώνης, τις βασικές αρχές του οποίου στην συνέχεια εφάρμοσαν σε Ιρλανδία, Ισπανία, Κύπρο και Πορτογαλία, αλλάζοντας την πορεία του ευρώ μια για πάντα. Σήμερα η «Κ» φέρνει στο φως, μέσα από δικές του περιγραφές σε στενούς συνεργάτες του αλλά και παλιότερες συνομιλίες που είχαμε, άγνωστες πτυχές για την αρχή της ελληνικής περιπέτειας και τον ρόλο της Γερμανίδας καγκελαρίου Αγκελα Μέρκελ.
Μιλάει για την τιμωρητική στάση που είχε η καγκελάριος προς την Ελλάδα στην αρχή της κρίσης, την επιμονή της για τη συμμετοχή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου στο ελληνικό πρόγραμμα, την πρότασή της για στέρηση δικαιώματος ψήφου της χώρας στις συνόδους κορυφής και τι συνέβη στη δραματική συνάντηση στις Κάννες.
Ας θυμηθούμε όμως πού βρισκόταν η χώρα όταν ανέλαβε την πρωθυπουργία το 2009. Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, που είχε ξεκινήσει από τις ΗΠΑ και την κατάρρευση της Lehman Brothers, χτυπούσε την πόρτα της Ελλάδας. Οκτώ χρόνια μετά την ένταξή της στην Ευρωζώνη, χρόνια φθηνού δανεισμού και ανεξέλεγκτης σπατάλης, η χώρα ήταν υπερχρεωμένη και πλέον είχε εξελιχθεί στον πιο αδύναμο κρίκο της νομισματικής ένωσης.
Μέσα στους πρώτους μήνες αφότου ανέλαβε την πρωθυπουργία, αποκαλύπτεται ότι το έλλειμμα για το 2009 ήταν στο αστρονομικό 15,1% του ΑΕΠ, δηλαδή πέντε φορές πάνω από το ευρωπαϊκό όριο του 3%. Οταν ο τότε υπουργός Οικονομικών Γιώργος Παπακωνσταντίνου παρουσίασε αυτά τα νούμερα στους ομολόγους του στην Ευρωζώνη, αυτοί έμειναν άναυδοι.
Η αποκάλυψη του υπέρογκου ελλείμματος εκτινάσσει αμέσως το κόστος δανεισμού της χώρας και τον Ιανουάριο του 2010, στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στο Νταβός, το θέμα της Ελλάδας κυριαρχεί. Τότε, σύμφωνα με τον Παπανδρέου, όχι μόνο η Αγκ. Μέρκελ, αλλά και οι περισσότεροι ηγέτες, δεν κατανοούσαν ότι η κρίση δεν αφορούσε μόνο την Ελλάδα. Ο ίδιος ένιωθε ότι ξόρκιζαν την κρίση και έβλεπαν την Ελλάδα σαν κάποιον ασθενή, λεπρό, που θα μπορούσε να τους μεταδώσει τη «μόλυνση».
Λίγες μέρες μετά το Νταβός και συνειδητοποιώντας τη σοβαρότητα της κατάστασης της ελληνικής οικονομίας ο Παπανδρέου ανακοινώνει «πάγωμα» μισθών στο Δημόσιο και αύξηση φόρων. Αμέσως μετά την ανακοίνωση των μέτρων, όμως, έγινε ξεκάθαρο ότι αυτά ήταν πολύ χαμηλότερα των προσδοκιών, καθώς οι αγορές δεν αντιδρούν και το κόστος του δανεισμού της χώρας παραμένει υπέρογκο.
«Μαύρο πρόβατο»
Ο Γιώργος Παπανδρέου νιώθει εκείνη την εποχή ότι στους ευρωπαϊκούς κύκλους η Ελλάδα μετατρέπεται στο «μαύρο πρόβατο», στον «κακό μαθητή», ενώ αναδεικνύεται το στερεότυπο του «ακαμάτη Ελληνα». Η Μέρκελ, σύμφωνα με τον Παπανδρέου, δεν διαχώρισε τη θέση της από αυτή τη ρητορική, άλλωστε σε αυτή ταίριαζε το αφήγημα ότι το πρόβλημα είναι ελληνικό, «είναι δικό σας», «λύστε το».
Ο ίδιος επαναλάμβανε σε κάθε συνάντηση με την Γερμανίδα καγκελάριο ότι «αν δεν στηρίξετε τώρα, η κρίση θα χτυπήσει και άλλες χώρες και τελικά θα κληθούν οι λαοί σας να πληρώσουν πολύ ακριβότερα την κρίση». Κοιτώντας πίσω ο ίδιος νιώθει δικαιωμένος, καθώς συχνά αναφέρει ότι από τα 110 δισ. του πρώτου πακέτου βοήθειας, έφτασε στα 450 δισ. το Ταμείο Σταθερότητας, με Κύπρο, Ισπανία, Πορτογαλία και Ιρλανδία να ζητούν βοήθεια ευρωπαϊκή, ενώ κατέληξε στα 750 δισ. ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Στήριξης.
Δεν θα ξεχάσει τις προσπάθειες πολλών ηγετών να της αλλάξουν τότε τη γνώμη, μεταξύ των οποίων ο τότε Γάλλος πρόεδρος Νικολά Σαρκοζί, ο τότε πρόεδρος του Eurogroup και πρωθυπουργός του Λουξεμβούργου Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ, αλλά και ο τότε πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο. Ο Πορτογάλος πολιτικός, ο οποίος ανήκε στην ομάδα των Χριστιανοδημοκρατών, «κάλυψε» τον προκάτοχο του Παπανδρέου, Κώστα Καραμανλή, και σύμφωνα με τον πρώην πρωθυπουργό έχει πολύ μεγάλη ευθύνη για το γεγονός ότι η Ελλάδα, όπως αναφέρει, «έφτασε στο χείλος μιας εθνικής καταστροφής».
Σε μία από τις συνόδους κορυφής τον χειμώνα του 2010, ο Παπανδρέου σηκώθηκε και κινήθηκε προς το μέρος του κ. Μπαρόζο, λέγοντάς του: «Εσύ έχεις πολύ μεγάλη ευθύνη για αυτό που συμβαίνει. Σε είχα επισκεφθεί, και όχι μία φορά, σε είχα ρωτήσει τι συμβαίνει με την Ελλάδα, αλλά ποτέ δεν αποκάλυψες την αλήθεια για την τότε κυβέρνηση».
Στην πρώτη συνάντηση των δύο ηγετών στην καγκελαρία, στις 5 Μαρτίου 2010, το κλίμα που κυριαρχεί στην κοινή γνώμη της Γερμανίας είναι ιδιαίτερα αρνητικό για την Ελλάδα. Ο Παπανδρέου θέλει να αποσπάσει από τη Γερμανίδα πολιτικό μια δέσμευση ότι θα υπάρξει οικονομική στήριξη, κάτι που θα μπορούσε να ηρεμήσει τις αγορές.
Η Μέρκελ εξηγεί στον Παπανδρέου ότι δεν μπορεί να δώσει συγκεκριμένες δεσμεύσεις για οικονομική βοήθεια, λόγω των περιορισμών που θέτει το γερμανικό σύνταγμα αλλά και σύμφωνα με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, που απαγορεύει οποιουδήποτε είδους οικονομική διάσωση κράτους-μέλους της Ευρωζώνης.
Αν τότε είχε υπάρξει μια δήλωση αντίστοιχη αυτής που έκανε πολύ αργότερα ο Ντράγκι, για την αγορά από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ομολόγων των χωρών που ήταν σε πρόγραμμα, τότε όλα θα ήταν διαφορετικά, σύμφωνα με τον κ. Παπανδρέου.
Τελικά, μηχανισμός στήριξης θα δημιουργηθεί στα τέλη εκείνου του μήνα και θα ενεργοποιηθεί τον Απρίλιο. Παρά τις αντιστάσεις των Γάλλων, της ΕΚΤ και του Σόιμπλε, η Μέρκελ θα επιμείνει στην εμπλοκή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Για τον κ. Παπανδρέου ήταν μια επιλογή «αχρείαστη, συμβολικά ατυχής, αλλά και υποτιμητική για την ολοκλήρωση της Ε.Ε.», καθώς, όπως λέει, θα μπορούσε να είχε δημιουργηθεί από την αρχή ένα ευρωπαϊκό ταμείο διάσωσης.
Για τον Παπανδρέου, βασικό σημείο καμπής στην ελληνική κρίση ήταν η συνάντηση της Μέρκελ με τον τότε Γάλλο πρόεδρο Νικολά Σαρκοζί στην Ντοβίλ, τον Οκτώβριο του 2010. Η Ελλάδα βρισκόταν ήδη σε πρόγραμμα προσαρμογής και είχε ξεκινήσει μεγάλες περικοπές και μεταρρυθμίσεις, με τις αγορές να αντιδρούν θετικά και το κόστος δανεισμού της χώρας να μειώνεται, όταν οι δύο ηγέτες προβαίνουν σε δηλώσεις που προκαλούσαν αβεβαιότητα. Είπαν λίγο-πολύ ότι όλα τα χρέη του παρελθόντος της Ελλάδας θα αποπληρωθούν έως την τελευταία δεκάρα.
Οι αγορές
Αυτό ήταν στην ουσία η άρνηση της αναδιάρθρωσης του ελληνικού χρέους και βασικά είπαν στις αγορές ότι προσοχή, εάν δανείσετε, κινδυνεύετε να μην πάρετε πίσω τα χρήματά σας. Η γαλλογερμανική συμφωνία πανικόβαλε τις αγορές. Στην Ιρλανδία χρεοκόπησαν οι τρεις μεγαλύτερες τράπεζες, ενώ ακολούθησε η Πορτογαλία.
Τότε ο Παπανδρέου λέει δημόσια ότι υπάρχει μεγάλο ρίσκο η γαλλογερμανική στάση να μετατραπεί σε μια «αυτοεκπληρούμενη προφητεία». Η Μέρκελ τον καλεί παραπονούμενη για τη δήλωσή του, αλλά ο Παπανδρέου τής εξηγεί ότι με αυτή την απόφαση «ουσιαστικά μας βγάζετε εκτός αγορών για μια δεκαετία και κανείς δεν θα θέλει να μας δανείσει χρήματα πια».
Η πιο σκληρή σύγκρουση, όμως, που είχε ο πρώην πρωθυπουργός με την καγκελάριο ήταν στη Σύνοδο Κορυφής τον Νοέμβριο του 2010. Η Γερμανίδα καγκελάριος ανέφερε ότι οι χώρες που δεν σεβάστηκαν τους κανόνες του Μάαστριχτ (για έλλειμμα 3% και χρέος 60% του ΑΕΠ) πρέπει να τιμωρηθούν και πρότεινε την κατάργηση των δικαιωμάτων ψήφου της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. «Ο Νικολά Σαρκοζί συμφώνησε, οι σκανδιναβικές χώρες επίσης. Οι άλλοι δίσταζαν. Ηταν ίσως η πιο δύσκολη μάχη που είχα μαζί της», θυμάται ο Παπανδρέου.
Κατά τη διάρκεια της συνεδρίασης, ο τότε πρωθυπουργός είπε ότι κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο και ότι θα μπορούσε να απαρνηθεί κάθε δάνειο με τον κίνδυνο να πτωχεύσει η χώρα, αλλά αυτό που δεν θα μπορούσε ποτέ να δεχτεί είναι η αφαίρεση του δικαιώματος ψήφου της Ελλάδας.
Ο ίδιος δυσκολεύεται να πιστέψει ότι είναι αλήθεια αυτά που ακούει και ζητάει διευκρινίσεις, αν η καγκελάριος εννοούσε την πλήρη στέρηση δικαιώματος ψήφου της Ελλάδας σε όλα τα θέματα, ακόμα και για τη γεωργία και την εξωτερική πολιτική, καθώς ο ίδιος σκεφτόταν τις καταστροφικές συνέπειες που θα είχε κάτι τέτοιο, δεδομένων όλων των ιστορικών προβλημάτων με τα οποία έχει βρεθεί αντιμέτωπη η χώρα, με την Κύπρο, την Τουρκία, τα Βαλκάνια κ.λπ.
Η Μέρκελ διευκρίνισε ότι μιλούσε για τα πάντα. Στράφηκα τότε σε όλους τους άλλους, λέει ο κ. Παπανδρέου, και είπα: μπορείτε να φανταστείτε την Πολωνία ή τις Βαλτικές χώρες να μην μπορούν να έχουν άποψη για ένα θέμα που αφορά τη Ρωσία ή την Ισπανία να μην έχει λόγο στις σχέσεις της με το Μαρόκο; Το θέμα δεν προχώρησε άλλο και έληξε σε αυτή τη συζήτηση, αλλά είναι ενδεικτικό της τιμωρητικής στάσης που είχε απέναντι στην Ελλάδα η Μέρκελ εκείνο το διάστημα, σύμφωνα με τον πρώην πρωθυπουργό.
Ο Παπανδρέου, κοιτώντας τη 16 χρονη θητεία της Αγκελα Μέρκελ, σημειώνει ότι «ίσως η εκ των υστέρων συνειδητοποίηση των συνεπειών της ελληνικής κρίσης, της αδυναμίας των Ευρωπαίων ηγετών να κατανοήσουν ότι η παγκόσμια οικονομική κρίση τούς βρήκε εντελώς απροετοίμαστους, του χρόνου που χάθηκε λόγω μικροπολιτικών εσωτερικών παραγόντων σε διάφορα κράτη-μέλη, την έκανε να γίνει πιο “Ευρωπαία”». Για τον κ. Παπανδρέου είναι χαρακτηριστική η δήλωσή της πριν από λίγες μέρες, ότι «ζήτησε πολλά από την Ελλάδα». Μακάρι να μπορούσε κανείς να πάει την Ιστορία πίσω, λέει σήμερα ο ίδιος. «Η Μέρκελ που αντιμετώπισα εγώ ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή».
Κάννες
Στα τέλη Οκτωβρίου, σε δύο συνόδους κορυφής που έλαβαν χώρα σε διάστημα πέντε ημερών, οι Ευρωπαίοι καταλήγουν σε συμφωνία για το δεύτερο ελληνικό πρόγραμμα, που περιλαμβάνει «κούρεμα» 50% στην ονομαστική αξία των ελληνικών ομολόγων.
Στις 31 Οκτωβρίου, τέσσερις μέρες μετά την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων, η καγκελάριος μαθαίνει από την τηλεόραση ότι ο Παπανδρέου θα θέσει τη συμφωνία σε δημοψήφισμα. Ενώ η ίδια διαρρέει ότι εκπλήσσεται απολύτως από αυτή την πρόθεση του κ. Παπανδρέου, ο ίδιος τονίζει ότι την είχε ενημερώσει για το ενδεχόμενο να γίνει δημοψήφισμα ένα μήνα πριν, τον Σεπτέμβριο του 2011, στη συνάντηση που είχαν στο Βερολίνο, στο οποίο αποφασίστηκε και το μεγάλο «κούρεμα» χρέους. «Ακόμα και εκεί ήθελε και πάλι να τιμωρήσει την Ελλάδα για να μην πάρουν θάρρος άλλοι και ζητήσουν “κούρεμα”», έλεγε στους συνεργάτες του ο Παπανδρέου.
Το δημοψήφισμα
Ο ίδιος θυμάται ότι όταν ξεκίνησε η τελική διαπραγμάτευση για την περικοπή χρέους, όχι μόνο είχε προειδοποιήσει την Αγκελα Μέρκελ για το ενδεχόμενο δημοψηφίσματος, αλλά και τους προέδρους της Επιτροπής και του Συμβουλίου, Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο και Χέρμαν βαν Ρομπάι, ότι πιθανότατα θα χρειαστεί δημοψήφισμα, να υπάρχει μια δημοκρατική νομιμοποίηση για το νέο πρόγραμμα. Ενημερώνει επίσης και τον τότε Αμερικανό πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα.
Ο Παπανδρέου θυμάται πως η Μέρκελ δεν είχε αντίρρηση, αντίθετα, του πρότεινε να το κάνει μόλις ολοκληρωθεί η διαπραγμάτευση και ο ίδιος συμφώνησε. Το ελληνικό Κοινοβούλιο είχε επίσης ψηφίσει νόμο το καλοκαίρι που άνοιγε τον δρόμο για κάτι τέτοιο και το επέτρεπε. «Δεν ήταν μυστικό για κανέναν», λέει ο ίδιος.
Το γεγονός ότι στις Κάννες ο Γάλλος πρόεδρος προσποιήθηκε τον έκπληκτο ήταν, σύμφωνα με τον πρώην πρωθυπουργό, για λόγους εσωτερικούς. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ της εποχής, οι δύο ηγέτες κατά τη διάρκεια της συνάντησης του καθιστούν σαφές ότι το δημοψήφισμα δεν μπορεί να αφορά τους όρους για την παροχή οικονομικής βοήθειας και ότι το ερώτημα θα αφορούσε αναγκαστική παραμονή ή μη στο ευρώ.
«Μπορεί κάποιοι στην Ευρώπη να μην ήθελαν το δημοψήφισμα, αλλά τελικά δεν έγινε γιατί εδώ κάποιοι λίγοι από το κόμμα μας είχαν τους λόγους τους. Αυτό όμως είναι άλλο κεφάλαιο», λέει ο ίδιος και επισημαίνει ότι στις επαναληπτικές εκλογές του 2012, όταν δεν υπήρξε σχηματισμός κυβέρνησης στο πρώτο αποτέλεσμα των εκλογών, πήρε η ίδια η Μέρκελ τηλέφωνο τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κάρολο Παπούλια προτείνοντάς του να γίνει δημοψήφισμα. Ηταν αδύνατον βέβαια, γιατί ήδη είχαν προκηρυχθεί οι νέες εκλογές.