Ο Χρήστος Σαρτζετάκης ήταν ίσως το πρώτο σύμβολο αυτοθυσίας, θάρρους και ακεραιότητας της μεταπολεμικής Ελλάδας, αλλά και ο πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας, του οποίου η θητεία σφραγίστηκε από αντιφατικές κριτικές, κυρίως σε θέματα ύφους και θέσεων. Ο ηρωισμός του σε ό,τι αφορά την αποφασιστικότητα να διερευνήσει σε βάθος την «υπόθεση Λαμπράκη» το 1963 συνυπάρχει στο πορτρέτο του με μια υπερβάλλουσα τυπολατρία, καθώς και με απόψεις για μια «μαρτυρική» ιστορική διαδρομή του ελληνικού έθνους («είμαστε έθνος ανάδελφον», ήταν η χαρακτηριστική φράση του σε πρωτοχρονιάτικο διάγγελμα), που πολλοί θα χαρακτήριζαν «μοιρολατρική». Οι δηλώσεις και η γενικότερη «μη πολιτική» στάση του, που κάποιοι χαρακτήρισαν ακόμη και «εθνικιστική», προκάλεσαν συζητήσεις την περίοδο 1985-1990 που διετέλεσε Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ωστόσο ουδείς είχε να του προσάψει το παραμικρό σε ό,τι αφορά τα συνταγματικά του καθήκοντα, τα οποία επιτέλεσε με άψογο τρόπο και με υψηλή αίσθηση καθήκοντος.
Ο Χρήστος Σαρτζετάκης γεννήθηκε στη Νεάπολη Θεσσαλονίκης και είχε καταγωγή από την Κρήτη –από τον πατέρα του, που ήταν αξιωματικός της Χωροφυλακής– και από τη Φλώρινα από τη μητέρα του, η οποία ήταν θυγατέρα του Μακεδονομάχου Κώστα Γραμμενόπουλου. Σε μια εποχή πολέμων και ανακατατάξεων ο μετέπειτα φοιτητής της Νομικής Θεσσαλονίκης γαλουχήθηκε με τη σημασία των εθνικών ιδανικών, της στέρεας ελληνικής παιδείας και του καθήκοντος. Εισήλθε στο δικαστικό σώμα το 1955 και το 1963, όταν υπηρετούσε στο Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης, ανέλαβε ως ανακριτής την υπόθεση της δολοφονίας του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη.
Κάποιοι από όσους επηρέαζαν καταστάσεις μέσα από τις θέσεις τους σε κρατικούς θεσμούς –όταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ως πρωθυπουργός της εποχής, λέγεται ότι αναρωτήθηκε «ποιος κυβερνά αυτή τη χώρα»– επιχείρησαν να ασκήσουν πιέσεις και εκβιασμούς, αλλά ο μόλις 34χρονος ανακριτής δεν κάμφθηκε. Οδήγησε την υπόθεση στην κάθαρση με την καταδίκη των υπαιτίων στη γεμάτη από τη δράση παρακρατικών στοιχείων Θεσσαλονίκη της εποχής. Το μυθιστόρημα «Ζ» του Βασίλη Βασιλικού έγινε ταινία από τον Κώστα Γαβρά το 1968, με τον Ιβ Μοντάν στον ρόλο του Λαμπράκη και τον Ζαν Λουί Τρεντινιάν στον ρόλο του Σαρτζετάκη – μια ταινία που εντυπωσιάζει μέχρι σήμερα χάρη στο ταλέντο και το πάθος του σκηνοθέτη, αλλά και την εμβληματική μουσική που έστειλε στο Παρίσι ο Μίκης Θεοδωράκης ενώ ήταν ακόμα φυλακισμένος από τη χούντα.
Την ίδια εποχή που το ευρωπαϊκό κοινό μάθαινε για την υπόθεση, το 1968, ο Σαρτζετάκης απολύθηκε από το δικαστικό σώμα αφού πρώτα είχε αρνηθεί να αποχωρήσει οικειοθελώς και να αποδεχθεί πλασματικά χρόνια υπηρεσίας προκειμένου να συνταξιοδοτηθεί. Προσέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας το οποίο ακύρωσε την απόλυσή του, αλλά η απόφαση αυτή δεν εκτελέστηκε. Ζήτησε στη συνέχεια τον διορισμό του ως δικηγόρου Αθηνών, αλλά συνάντησε την άρνηση της δικτατορίας. Προσέφυγε εκ νέου στο Συμβούλιο της Επικρατείας για την υπόθεση αυτή, αλλά όπως έχει επισημάνει ο ίδιος στην ιστοσελίδα του –και μάλιστα σε άρτιο πολυτονικό που ουδέποτε έπαψε να χρησιμοποιεί– «ὁ ἐκπροσωπῶν τὸ καθεστὼς νομικὸς σύμβουλος ζητεῖ ἀναβολὴν μιᾶς ἑβδομάδος καὶ κατὰ τὴν νέαν δικάσιμον τῆς ὑποθέσεως προσκομίζει φύλλον τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως μὲ κατασκευασθέντα ἐν τῷ μεταξὺ νόμον, διὰ τοῦ ὁποίου ἀπαγορεύεται πλέον εἰς τοὺς ἀπολυθέντες ἀπὸ τὴν δικτατορία δικαστικοὺς καὶ εἰσαγγελικοὺς λειτουργοὺς ἡ ἄσκησις τῆς δικηγορίας».
Η αποφυλάκιση
Αγνοώντας πιέσεις και εκβιασμούς, οδήγησε ως ανακριτής το 1963 την υπόθεση της δολοφονίας Λαμπράκη στην κάθαρση.
Στη συνέχεια συνελήφθη δύο φορές, την πρώτη κρατήθηκε για τρεις ημέρες στην Ασφάλεια Αθηνών (κτίριο Μπουμπουλίνας) και τη δεύτερη για περίπου έναν χρόνο, αρχικά σε πλήρη απομόνωση στο ΕΑΤ-ΕΣΑ και στη συνέχεια στις φυλακές Κορυδαλλού. Υπέστη βασανιστήρια για να αποκαλύψει όψεις της αντιδικτατορικής του δραστηριότητας και συνοδοιπόρους του, αλλά δεν υπέκυψε. Αποφυλακίστηκε το 1971 έπειτα από κινητοποίηση ευρωπαϊκών δικαστικών ενώσεων – κυρίως των Γάλλων δικαστών. Καθώς καταργήθηκε ο νόμος περί απαγόρευσης άσκησης δικηγορίας των απολυθέντων δικαστικών λειτουργών, άσκησε δικηγορία ως δικηγόρος Αθηνών, ενώ απέρριψε προτάσεις για να εργαστεί ως νομικός σύμβουλος τραπεζών και ισχυρών οικονομικών παραγόντων «προς αποφυγή δημιουργίας ανεπίτρεπτων δεσμεύσεων». Το 1974 αποκαθίσταται στο Δικαστικό Σώμα με τον βαθμό του εφέτη και το 1976 συμμετέχει στη σύνθεση του Συμβουλίου Εφετών το οποίο απέρριψε το γερμανικό αίτημα για την έκδοση του κατηγορουμένου για συμμετοχή στην τρομοκρατική οργάνωση «Φράξια Κόκκινος Στρατός» (RAF) Ρολφ Πόλε. Στο κλίμα της εποχής, με τις φυλακίσεις από τη δικτατορία νωπές, οι εφέτες θεώρησαν ότι τα εγκλήματα του Πόλε ήταν «πολιτικά».
Οταν ο Ανδρέας Παπανδρέου, έπειτα από πρόταση του Μένιου Κουτσόγιωργα, αποφάσισε να τον προτείνει αιφνιδιαστικά ως Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ο Χρήστος Σαρτζετάκης ήταν αρεοπαγίτης, 56 ετών. Παρά την άτεγκτη στάση του σε θεσμικά ζητήματα και τη μεγάλη τυπολατρία του, που σύντομα θα γινόταν ευρύτερα γνωστή, ο Σαρτζετάκης δεν αντέδρασε στο τέχνασμα των δίχρωμων ψηφοδελτίων, ούτε στην περίφημη «ψήφο Αλευρά». Το ΠΑΣΟΚ μαζί με το ΚΚΕ συγκέντρωναν οριακά 180 βουλευτές, που ήταν ο ελάχιστος αριθμός ο οποίος με βάση τα τότε ισχύοντα κατά το Σύνταγμα απαιτούνταν στην τρίτη ψηφοφορία για την εκλογή Προέδρου. Σε περίπτωση μη συμπλήρωσης του απαιτούμενου αριθμού η Βουλή θα έπρεπε να διαλυθεί, να προκηρυχθούν πρόωρες εκλογές και η επόμενη Βουλή να εκλέξει Πρόεδρο με απλή πλειοψηφία (150+1). Η τότε κυβέρνηση, για να αποφύγει «εκπλήξεις», τύπωσε ψηφοδέλτια διαφορετικού χρώματος έτσι ώστε κάθε βουλευτής να γνωρίζει ότι οι διπλανοί του βλέπουν τι ψηφίζει… Παράλληλα, ο τότε πρόεδρος της Βουλής Γιάννης Αλευράς τελούσε χρέη Προέδρου της Δημοκρατίας μετά την πρόωρη παραίτηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή, οπότε η συμμετοχή του στην ψηφοφορία, ως βουλευτού, ήταν μια απόφαση συνταγματικώς αμφιλεγόμενη.
Τελικώς, ο Σαρτζετάκης εξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας, αλλά στη συνέχεια δυσαρέστησε αρκετές φορές τον Ανδρέα Παπανδρέου, καθώς επέστρεφε νομοσχέδια στην κυβέρνηση αρνούμενος να τα υπογράψει αν δεν ετύγχαναν καλύτερης επεξεργασίας, ενώ αρνητικά σχολιάστηκε από μερίδα του Τύπου η απόφασή του να κατοικεί οικογενειακώς στο Προεδρικό Μέγαρο. Ωστόσο, την ταραγμένη περίοδο 1989-1990, με τις τρεις διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις μέσα σε κλίμα ακραίας πόλωσης, αποτέλεσε φωνή σταθερότητας και ηρεμίας, ενώ διαχειρίστηκε με άριστο τρόπο και με βάση τα ισχύοντα που επέβαλε το Σύνταγμα τις διαδοχικές εντολές σχηματισμού κυβέρνησης, που οδήγησαν στον σχηματισμό της κυβέρνησης Τζανετάκη (Ν.Δ. – ΚΚΕ) το καλοκαίρι του 1989 και Ζολώτα (Ν.Δ. – ΠΑΣΟΚ – ΚΚΕ, Νοέμβριος 1989-Μάρτιος 1990). Οσο κι αν επικρίθηκε για κάποιες από τις απόψεις και τις δηλώσεις του, που διακρίνονταν από «δικαστική ακαμψία» και ελάχιστη «πολιτικότητα», είναι σαφές ότι ο Χρήστος Σαρτζετάκης είχε πάντοτε το θάρρος της γνώμης του, είχε αναμφισβήτητη μόρφωση και κυρίως θεωρούσε την ελευθερία και τη δημοκρατία αγαθά αδιαπραγμάτευτα και άξια για να τα υπερασπιστεί κανείς ακόμα και με τη ζωή του, κάτι μάλλον «ντεμοντέ» στα νεότερα χρόνια…
Η βράβευση
Η λέξη «καθήκον», όπως ο ίδιος το αντιλαμβανόταν, σφράγισε τη διαδρομή του, γι’ αυτό και όταν τύπωσε το κείμενο που διατύπωσε το 1964 ως ανακριτής στην υπόθεση Λαμπράκη, του έδωσε τον τίτλο «Επιτελών το καθήκον μου». Για το έργο αυτό βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών στις 21 Δεκεμβρίου 2018. Ηταν η τελευταία του δημόσια εμφάνιση. Ο Χρήστος Σαρτζετάκης, που έφυγε χθες από τη ζωή σε ηλικία 93 ετών, δεν ήταν πολιτικός ηγέτης για να λειαίνονται από τη συλλογική λατρεία οι λιγότερο ευχάριστες όψεις της προσωπικότητας και του λόγου του, ούτε έκανε δημόσιες σχέσεις. Ελάχιστοι πολιτικοί όμως θα περάσουν στην Ιστορία με ένα αποτύπωμα τόσο ανεξίτηλο όσο εκείνο του δικαστή που στάθηκε όρθιος απέναντι στη βία και την ανελευθερία.
Η κηδεία του θα τελεστεί δημοσία δαπάνη, ενώ έως και μεθαύριο θα τηρηθεί τριήμερο δημόσιο πένθος. Τα συλλυπητήριά της προς την οικογένειά του εξέφρασε σύσσωμη η πολιτειακή και πολιτική ηγεσία της χώρας.