Επί χρόνια η Ευρωπαϊκή Ενωση βρίσκεται αντιμέτωπη με ορατές απειλές για τη συνοχή της: το Brexit, την αντιευρωπαϊκή ρητορική των λαϊκιστών, τις παραβάσεις δημοκρατικών αρχών και φαινόμενα διαφθοράς σε πρώην σοσιαλιστικές χώρες, το διογκούμενο οικονομικό χάσμα μεταξύ των κρατών-μελών, τις διαφορετικές αντιδράσεις απέναντι στα κύματα των προσφύγων και την κλιματική αλλαγή. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία φάνηκε να την ενώνει. «Πατήρ πάντων πόλεμος», έλεγε ο σκοτεινός φιλόσοφος Ηράκλειτος. Πατέρας, άραγε, και μιας νέας ενωμένης Ευρώπης;
Το 480 π.Χ. η περσική εισβολή οδήγησε αντιμαχόμενα ελληνικά κράτη σε συστράτευση κι έκανε τους Ελληνες να νιώσουν για πρώτη φορά το αίσθημα του συνανήκειν. Οι Μεγαρείς πεσόντες στα Περσικά διακηρύσσουν μέσα από τους στίχους του Σιμωνίδη: «Θέλοντας να φέρουμε στην Ελλάδα και τα Μέγαρα την ημέρα της ελευθερίας, αποδεχθήκαμε τη μοίρα του θανάτου». Οι στίχοι δεν κατονομάζουν συγκεκριμένο εχθρό· απευθύνονται σε καθένα που στο μέλλον θα απειλήσει την ελευθερία όλης της Ελλάδας. Δεν είναι τυχαίο ότι στον Ηρόδοτο βρίσκουμε τον πρώτο ορισμό ταυτότητας. Παρουσιάζει τους Αθηναίους να αρνούνται να μηδίσουν, επειδή τους εμποδίζει η ελληνική τους ταυτότητα, «το Ελληνικόν»: «έχουμε το ίδιο αίμα, την ίδια γλώσσα, κοινούς τόπους λατρείας των θεών, κοινές θυσίες, παρόμοια ήθη». Ωστόσο η πανελλήνια συμμαχία αποδείχθηκε πρόσκαιρη. Πρόσκαιρη μπορεί να αποδειχθεί και η σύμπνοια των Ευρωπαίων απέναντι στη ρωσική επιθετικότητα. Είναι αρνητικό σημάδι το ότι η συμφωνία για την ενεργειακή πολιτική είναι μερική και μοιάζει ασταθής.
Η κτηνώδης επίθεση του καθεστώτος Πούτιν στην Ουκρανία είναι αφορμή για αναστοχασμό για τα θεμέλια μιας ευρωπαϊκής ταυτότητας. Μιλάμε για «ευρωπαϊκό πολιτισμό», μολονότι ποτέ όλοι οι κάτοικοι της Ευρώπης δεν μίλησαν την ίδια γλώσσα, δεν ασπάσθηκαν την ίδια θρησκεία, δεν αποδέχτηκαν το ίδιο σύστημα δικαίου. Ποτέ οι Ευρωπαίοι δεν βίωσαν από κοινού την Ιστορία· ποτέ δεν νίκησαν ή ηττήθηκαν σε έναν πόλεμο ενωμένοι. Ούτε διαθέτει η Ευρώπη τις συμβολικές πράξεις και τελετουργίες που συνήθως σφυρηλατούν μια ταυτότητα, όπως οι κοινές ιστορικές επέτειοι. Μόνο το διεθνές βραβείο Καρλομάγνου θυμίζει ότι ο Καρλομάγνος εθεωρείτο στην εποχή του Europae pater – πατέρας μιας Ευρώπης εξίσου διαιρεμένης όπως και η σημερινή.
Ποτέ οι Ευρωπαίοι δεν βίωσαν από κοινού την Ιστορία· ποτέ δεν νίκησαν ή ηττήθηκαν σε έναν πόλεμο ενωμένοι.
Συνηθισμένο χαρακτηριστικό συλλογικών ταυτοτήτων είναι η πίστη στην υπεροχή του πολιτισμού μιας κοινότητας. Δικαίως έχει επικριθεί αυτή η ιδέα που κατά καιρούς προωθούν (συντηρητικοί) Ευρωπαίοι πολιτικοί. Δεν υπάρχει ομοιογενής ευρωπαϊκή κουλτούρα, με την οποία να μπορούν να ταυτιστούν οι Ελληνες και οι Βόσνιοι μουσουλμάνοι, οι Νορβηγοί και οι Τούρκοι τρίτης γενιάς στη Γερμανία, οι Γάλλοι μουσουλμάνοι και οι Λάπωνες, οι Ρωσοεβραίοι και οι Λοντρέζοι Ινδοί. Αυτό που ανέκαθεν χαρακτήριζε την Ευρώπη ήταν η πολιτιστική, γλωσσική και θρησκευτική ποικιλομορφία. Ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν μπορεί να οικοδομηθεί στον μύθο μιας κοινής πολιτιστικής μνήμης που βασίζεται αποκλειστικά στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα και στον χριστιανισμό και εξαλείφει τη μνήμη της πολιτιστικής πολυμορφίας που δεν περιλαμβάνει μόνο τη διαχρονική και οικουμενική αξία της κλασικής αρχαιότητας αλλά και την αίγλη του αραβικού πολιτισμού στη μεσαιωνική Ισπανία, την κουλτούρα των Εβραίων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης αλλά και την κληρονομιά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μια ευρωπαϊκή ταυτότητα οικοδομημένη σε μύθους και επιλεκτικές μνήμες έχει σαθρά θεμέλια. Εξίσου σαθρό θεμέλιο είναι η ψευδαίσθηση οικονομικής υπεροχής. Είδαμε ότι κάθε οικονομική κρίση υπονομεύει την ευρωπαϊκή συνοχή.
Σταθερό θεμέλιο είναι οι κοινές αξίες που έχουν δημιουργηθεί με την ενεργό συμμετοχή και τους αγώνες των Ευρωπαίων πολιτών: η αυτοδιάθεση, η δημοκρατία, οι οικολογικές ευαισθησίες, ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, η ανοχή της διαφορετικότητας, η ελευθερία της έκφρασης, η ειρηνική επίλυση διαφορών με διαπραγματεύσεις και διαιτησία, η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, η αξιοκρατική πρόοδος της γνώσης. Αυτό που θα επιτρέψει στους Ευρωπαίους, εντός και εκτός Ε.Ε., να αναπτύξουν μια ξεχωριστή ταυτότητα δεν είναι η πίστη στην ανωτερότητα ενός «κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού» αλλά η πίστη στην ανωτερότητα κοινών αξιών. Στις μεγάλες εκπλήξεις του πολέμου στην Ουκρανία ανήκει και η αυτοθυσία των Ουκρανών για την προάσπιση τέτοιων αξιών, αλλά και η διάθεση της πλειοψηφίας των Ευρωπαίων πολιτών να δεχτούν στερήσεις ακριβώς επειδή πιστεύουν σε αυτές τις αξίες. Οι Ευρωπαίοι πολίτες δείχνουν μεγαλύτερη ωριμότητα από κάποιους πολιτικούς ηγέτες τους.
* Ο κ. Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.