Γεννήθηκα, μεγάλωσα και υπηρέτησα ως πολιτικός για μακρά περίοδο στην Κεντρική Μακεδονία, όπου για τρεις περίπου δεκαετίες συντελέστηκε ένας οικονομικός άθλος που διέχυσε οικονομική ανάπτυξη και ευημερία. Η ανάπτυξη αυτή είχε, γεωγραφικά, ως κέντρο της τις βιομηχανικές ζώνες της ευρύτερης Θεσσαλονίκης και δορυφόρους τις αντίστοιχες οικονομικές ζώνες της σημερινής Περιφέρειας της Κεντρικής Μακεδονίας. Η επιτυχία αυτή στηρίχθηκε σε τρεις βασικές αρχές: υψηλής ποιότητας ανταγωνιστική παραγωγή – μεταποίηση, εξειδικευμένη εργασία, εξωστρέφεια. Πάνω σε αυτές τις αρχές αναπτύχθηκαν ομόκεντροι κύκλοι χιλιάδων συναφών επιχειρήσεων, αξιοποιώντας τις οργανωμένες οδικές μεταφορές, αλλά και τον σιδηρόδρομο που έφτανε σε όλες τις σπουδαίες αγορές της Ευρώπης. Ξεχωριστή αναφορά αξίζει στην κλωστοϋφαντουργία, όπου εκατοντάδες μεγάλες και μικρομεσαίες επιχειρήσεις, απολύτως εξαγωγικές, απασχολούσαν χιλιάδες εργαζομένους, κυρίως εξειδικευμένες εργαζόμενες γυναίκες, που αποτελούσαν υψηλού επιπέδου εργατικό δυναμικό.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 η ευημερία αυτή κατέρρευσε, σχεδόν αιφνίδια, ως απόρροια των πολιτικών της παγκοσμιοποίησης και της Ε.Ε., που εισέβαλαν ραγδαία μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Βουτηγμένοι στα βαθιά της νεοφιλελεύθερης οικονομικής σκέψης, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, δυστυχώς απορρύθμισαν αιφνιδίως τις αγορές, κατάργησαν τη σημασία της γεωγραφίας και παρότρυναν τις επιχειρήσεις να μεταναστεύσουν σε μέρη όπου η εργασία ήταν φθηνότερη. Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις, η Ε.Ε. επιδότησε τη μετεγκατάσταση παραγωγικών επιχειρήσεων από χώρες-μέλη της σε τρίτες χώρες, που μόλις είχαν ενταχθεί στην ελεύθερη οικονομία. Το αποτέλεσμα ήταν κυριολεκτικά τραγικό.
Η συντριπτική πλειονότητα των επιχειρήσεων κατέρρευσε και χάθηκαν μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα χιλιάδες θέσεις εργασίας. Υπολογίζεται ότι σε δύο χρόνια, αρχές της δεκαετίας του 1990, χάθηκαν –μεταξύ των άλλων– πάνω από 20.000 θέσεις εξειδικευμένων εργαζομένων γυναικών στην κλωστοϋφαντουργία στην ευρύτερη περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας. Αυτές οι εργαζόμενες ουδέποτε επανήλθαν στις δουλειές τους. Πέρασαν οριστικά στην ανεργία.
Τα αποτελέσματα αυτών των νεοφιλελεύθερων πολιτικών είχαν, βέβαια, ορισμένες ευεργετικές συνέπειες για τους καταναλωτές, που απολάμβαναν τους καρπούς της φθηνής ξένης παραγωγής, ενώ επίσης δισεκατομμύρια άνθρωποι βγήκαν από τη φτώχεια σε αναπτυσσόμενες χώρες. Καθώς οι αναδυόμενες αγορές εντάχθηκαν στο σύστημα της ελεύθερης οικονομίας, η παγκόσμια ανισότητα μειώθηκε και μια νέα παγκόσμια μεσαία τάξη γεννήθηκε. Οι μεγαλύτεροι ωφελούμενοι από τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση είναι η Κίνα και οι πολυεθνικές επιχειρήσεις.
Αλλά οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές δημιούργησαν, ωστόσο, ισχυρές περιφερειακές ανισότητες στο εσωτερικό των κρατών-μελών της Ε.Ε. και των ΗΠΑ. Ο νομπελίστας οικονομολόγος Τζόζεφ Στίγκλιτζ, που μεγάλωσε στη «ζώνη της σκουριάς» στην Ιντιάνα, έλεγε ότι εάν έχεις μεγαλώσει σε μια περιοχή σαν τη γενέτειρά του, οι αγορές δεν είναι αποτελεσματικές για τους ανθρώπους. Η Ιντιάνα φιλοξενούσε θηριώδη χαλυβουργία, που κατέρρευσε λόγω της παγκοσμιοποίησης. Αντίστοιχη ήταν η περίπτωση της Βόρειας Ελλάδας, που ενώ μέχρι τη δεκαετία του 1990 ήταν η παραγωγική – βιομηχανική μηχανή της χώρας με σημαντικότατη συμμετοχή στο ΑΕΠ, βίωσε καταστροφική απώλεια θέσεων εργασίας και επιχειρήσεων. Ανάλογα αποψιλώθηκε η παραγωγική βάση ολόκληρης της χώρας. Αυτά είναι τα οικονομικά αποτελέσματα. Η δε απότομη πτώση του βιοτικού και κοινωνικού status, η απογοήτευση, ο θυμός, αλλά και ο κοινωνικός διχασμός, καταγράφηκαν πολιτικά με την άνοδο αντιδημοκρατικών συμπεριφορών, δυνάμεων του λαϊκισμού και του εξτρεμισμού.
Κάποια στιγμή θα τελειώσουν η πανδημία και ο πόλεμος, αλλά η παγκοσμιοποίηση δεν θα επιστρέψει στα προηγούμενα επίπεδα. Οι χώρες θέλουν πλέον αποτελεσματικότερες αλυσίδες εφοδιασμού.
Αρχίζει, κατά συνέπεια, να κερδίζει έδαφος η ιδέα ότι η παγκόσμια οικονομία πρέπει να ξανατεθεί στην υπηρεσία των εθνικών και περιφερειακών αναγκών. Είναι ξεκάθαρο ότι η παγκοσμιοποίηση βρίσκεται σε υποχώρηση, τουλάχιστον στον τομέα του εμπορίου και της ροής κεφαλαίων. Η οικονομική κρίση του 2008-9, η πανδημία, ο πόλεμος στην Ουκρανία, ανέδειξαν τα τρωτά της σημεία, από την ενεργειακή κρίση μέχρι τα προβλήματα στην εφοδιαστική αλυσίδα. Κάποια στιγμή θα τελειώσουν η πανδημία και ο πόλεμος, αλλά η παγκοσμιοποίηση δεν θα επιστρέψει στα προηγούμενα επίπεδα. Οι χώρες θέλουν πλέον αποτελεσματικότερες αλυσίδες εφοδιασμού. Πολύ πρόσφατο παράδειγμα για το πού οδήγησε η αποβιομηχάνιση της Ευρώπης είναι η έλλειψη κρίσιμων φαρμακευτικών προϊόντων, λόγω ελλιπούς εφοδιασμού πρώτων υλών από αγορές της Ασίας. Η δε κλιματική αλλαγή μαζί με τη δίδυμη αδελφή της, την ενέργεια, καθώς και η αύξηση των μισθών σε πολλές αναδυόμενες αγορές, μειώνουν τα κίνητρα για αποστολή προϊόντων χαμηλού περιθωρίου κέρδους, όπως έπιπλα ή κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα.
Αλλωστε, τι νόημα έχει να μιλάμε για καινοτομία χωρίς παραγωγή; Η καινοτομία αφορά σχεδόν αποκλειστικά τη βιομηχανική παραγωγή, καθώς και αποτελέσματά της, όπως η εξοικονόμηση ενέργειας. Για παράδειγμα, η τρισδιάστατη εκτύπωση επιτρέπει την παραγωγή προϊόντων γρήγορα, εύκολα και φθηνά, με τον τόπο κατασκευής κατά το δυνατόν εγγύτερα στις αγορές.
Ολες αυτές οι αλλαγές υποδηλώνουν ότι η «περιφερειοποίηση» θα αντικαταστήσει προοδευτικά την παγκοσμιοποίηση ως κυρίαρχη οικονομική τάξη. Η Ε.Ε. δημοσιοποίησε πριν από λίγους μήνες τη Νέα Βιομηχανική Στρατηγική, με διττό στόχο, δηλαδή την ανάπτυξη της βιομηχανίας σε συνδυασμό με τους στόχους της κλιματικής αλλαγής και ενέργειας.
Οι προοπτικές αυτής της νέας πραγματικότητας είναι λαμπρές. Η νέα οικονομική τάξη αποτελεί ευκαιρία για την Ελλάδα να χαράξει μια γενναία βιομηχανική πολιτική, με στόχο την κατακόρυφη άνοδο του ποσοστού της βιομηχανικής παραγωγής στο ΑΕΠ της χώρας. Καλούμαστε να διαδραματίσουμε σημαντικό ρόλο στην εθνική ανταγωνιστικότητα, στην ανθεκτικότητα της οικονομίας και, κατ’ επέκταση, της κοινωνίας. Αυτό σημαίνει, μεταξύ των άλλων, να απαγκιστρωθούμε από την οικονομική σκέψη της απορρύθμισης, να αγκαλιάσουμε την επερχόμενη περιφερειοποίηση και να εργαστούμε για τη δημιουργία παραγωγικών οικονομικών ευκαιριών.
* Ο κ. Μιχάλης Χρυσοχοΐδης είναι πρώην υπουργός.