Αριστεία λοιπόν. Μια επίκαιρη έννοια που δυστυχώς παραδοσιακά άδικα ενοχοποιείται από ένα τμήμα του πολιτικού συστήματος. «Αδικα» γιατί αποτελεί μια ιδανική επιδίωξη που όλοι, ανεξάρτητα πολιτικής τοποθέτησης, αξίζει να την προσεγγίζουν, «άδικα» γιατί δεν είναι αυτονόητο για όλους ότι η σημασία της ουδεμία σχέση έχει με την αριστοκρατία.
Συνοπτικά, αριστεία είναι η ανώτατη διάκριση ως αποτέλεσμα της επαναλαμβανόμενης εκπλήρωσης μιας αποστολής με εξαιρετικά πετυχημένο τρόπο.
Αναμφίβολα, κάθε δραστήριος άνθρωπος ή οργανισμός εκτελεί μια αποστολή. Για παράδειγμα, η αποστολή ενός πανεπιστημιακού καθηγητή είναι η διδασκαλία, η επιστημονική έρευνα, καθώς και η άσκηση των διοικητικών καθηκόντων του. Είναι επίσης πιθανό κάποιος σε προσωπικό επίπεδο, κάποτε να πρωτεύσει και ως αποτέλεσμα να αποσπάσει μια ανώτατη διάκριση, χωρίς όμως αυτή να αποτελεί επαρκή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ως αριστεία. Ο λόγος είναι ότι η επίτευξη της αριστείας προϋποθέτει τη διαρκή και όχι τη μεμονωμένη σημαντική επιτυχία. Είναι σαφές επομένως ότι το επίτευγμα είναι αντικειμενικά σπάνιο, ωστόσο η αριστεία αποτελεί έναν ιδανικό στόχο που αρκεί και μόνο κάποιος να συμμετάσχει στη διαδικασία προσέγγισής του –και όχι απαραίτητα επίτευξής του– για να απολαύσει τη συνεχή προσωπική βελτίωση και ανάπτυξη.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ειδικοί των κοινωνικών επιστημών μελετούν παγκοσμίως την έννοια της αριστείας σε διαφορετικούς τομείς δραστηριότητας (π.χ. πολιτική, παιδεία, υγεία, οικονομία), προτείνοντας συγκεκριμένα κριτήρια αναγνώρισής της. Κατά τη γνώμη του γράφοντος, τα θεμελιώδη κριτήρια, η ικανοποίηση των οποίων μπορεί να συνθέσει ένα αξιόπιστο σχέδιο δράσης για την προσέγγιση της αριστείας, είναι τα ακόλουθα:
1. Κοινωνικός σκοπός της αποστολής. Κάθε αποστολή χαρακτηρίζεται από έναν σκοπό. Ενας πανεπιστημιακός καθηγητής έχει ως σκοπό τη δημοσίευση εργασιών σε υψηλής ποιότητας επιστημονικά περιοδικά καθώς και την επίτευξη υψηλών αξιολογήσεων διδασκαλίας. Η αριστεία ωστόσο προϋποθέτει οι σημαντικές επιτυχίες να έχουν διάρκεια, επομένως ποιο μπορεί να είναι το μόνιμο κίνητρο –πέραν του κέρδους ή της επαγγελματικής εξέλιξης και αναγνώρισης– που θα κινητοποιήσει τον πανεπιστημιακό καθηγητή να βραβεύεται συνεχώς; Το κίνητρο που ποτέ δεν χάνεται είναι η επιθυμία προσφοράς στο κοινωνικό σύνολο. Η πίστη στο κοινωνικό καθήκον για σωστή εκπαίδευση των πολιτών δεν εξαντλείται ποτέ για έναν συνειδητοποιημένο πανεπιστημιακό καθηγητή. Συνεπώς, για να συνδεθεί η έννοια της αριστείας με τις πρακτικές που εφάρμοσε το εγχώριο πολιτικό σύστημα, διατυπώνεται το ερώτημα: Ποιες κοινωνικές αξίες, όπως αυτές της Δικαιοσύνης και της Ισότητας, υπηρέτησε τις τελευταίες δεκαετίες;
2. Κουλτούρα μάθησης, ηθικής και καινοτομίας. Η κουλτούρα ενός ατόμου (ή μιας ομάδας ανθρώπων) καθορίζεται από την υιοθέτηση συγκεκριμένων «πιστεύω», η εφαρμογή των οποίων διαμορφώνει και την καθημερινή δράση του. Ως εκ τούτου, τα θεμελιώδη στοιχεία της κουλτούρας που οδηγούν στην προσέγγιση της αριστείας είναι α) Επιθυμία για συνεχή μάθηση: Πόσοι βουλευτές ένιωσαν την ανάγκη να συνομιλούν τακτικά με την κοινωνία μαθαίνοντας από τις ανησυχίες της και δεν λειτούργησαν ως ειδήμονες επί παντός επιστητού; β) Τήρηση ηθικών κανόνων: Υπάρχει η αίσθηση στην κοινωνία ότι το πολιτικό σύστημα δεν ενστερνίστηκε λογικές του τύπου «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» ή «εξουσία είμαι, ό,τι θέλω κάνω»; γ) Διάθεση για καινοτομία και αλλαγές: Στοιχείο της αριστείας είναι η επανάληψη μιας σημαντικής επιτυχίας. Δεδομένου ότι το περιβάλλον που δραστηριοποιείται κάποιος συνεχώς αλλάζει, για να μπορέσει ένα άτομο να επαναλάβει την επιτυχία του θα πρέπει συνεχώς να παράγει νέες ιδέες και να προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες. Είναι λογικό συνεπώς η Αριστερά του 3% να υποστηρίζει τις ίδιες πολιτικές με την κυβερνώσα Αριστερά του 36% στη σημερινή Ελλάδα της κρίσης;
3. Στρατηγικό σχέδιο. Η προσέγγιση εξαιρετικά υψηλών στόχων, όπως αυτός της αριστείας, προϋποθέτει την κατάρτιση ενός σαφούς στρατηγικού σχεδίου που να περιλαμβάνει α) Οραμα: Η αριστεία αποτελεί εξ ορισμού το ιδανικό όραμα, ένα διαρκές κάλεσμα κινητοποίησης των συμμετεχόντων στη διαδικασία β) Στοχοθεσία: Οι βραχυπρόθεσμοι και μακροπρόθεσμοι στόχοι προκύπτουν από τη διατύπωση των σωστών προβλημάτων που χρειάζεται να επιλυθούν για την αποτελεσματική προσέγγισης της αριστείας γ) Λύσεις: Καθορισμός των ενεργειών και δραστηριοτήτων που θα επιλύσουν τα σωστά προβλήματα δ) Σχέδιο Β: Εναλλακτικές ενέργειες που θα ακολουθηθούν στην περίπτωση που κάποιος από τους αρχικούς στόχους δεν επιτευχθεί. Πόσοι υπουργοί άραγε τις τελευταίες δεκαετίες παρουσίασαν μιας αντίστοιχης λογικής στρατηγικό σχέδιο για το υπουργείο τους;
4. Σωστοί συνεργάτες. Η προσέγγιση του οράματος της αριστείας, ακόμα και όταν αναφερόμαστε στην ανώτατη διάκριση ενός ατόμου, αποτελεί το αποτέλεσμα μιας συλλογικής και όχι ατομικής προσπάθειας. Προϋποθέτει την ανάπτυξη συνεργασιών με τους σωστούς ανθρώπους που ενστερνίζονται τις ίδιες θεμελιώδεις αξίες, που έχουν κατανοήσει τη σημασία αφενός να ακούν αλλά αφετέρου να μην υποτάσσονται, που πιστεύουν στη σύνθεση των διαφορετικών απόψεων με σκοπό τη δημιουργία μιας νέας εξελιγμένης άποψης. Υιοθέτησε το πολιτικό μας σύστημα ένα ανάλογο αξιακό μοντέλο στην επιλογή των συνεργατών που συγκρότησαν τις κυβερνητικές ομάδες λήψης αποφάσεων τις τελευταίες δεκαετίες ή οι επιλογές προέκυψαν ως προϊόντα της κομματικής ευνοιοκρατίας;
5. Αντικειμενική αξιολόγηση. Ο βαθμός ικανοποίησης των παραπάνω τεσσάρων κριτηρίων καθορίζει και τον βαθμό προσέγγισης της αριστείας. Είναι αυτονόητο λοιπόν κάθε συμμετέχων στη διαδικασία να επιθυμεί την τακτική αξιολόγηση της επίδοσής του. Απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η εξασφάλιση της αντικειμενικότητας της αξιολόγησης. Ως εκ τούτου, απαιτείται η εφαρμογή διεθνώς αναγνωρισμένων μεθοδολογιών αξιολόγησης, οι οποίες να μετρούν τον βαθμό επίτευξης των στόχων που έχουν τεθεί καθώς επίσης να συγκρίνουν την επίδοση του συμμετέχοντος με τους άριστους του τομέα του. Η επίβλεψη της διαδικασίας αξιολόγησης οφείλει επίσης να γίνεται από μία επιτροπή προσωπικοτήτων αδιαμφισβήτητης ηθικής και αξίας. Πόσοι εκπρόσωποι του πολιτικού συστήματος προώθησαν διαδικασίες αντικειμενικής αξιολόγησης σε κάθε οργανωσιακή μονάδα και εργαζόμενο του δημοσίου τομέα μετά τη μεταπολίτευση;
Ο προοδευτικός ρόλος της αριστείας δεν γνωρίζει διαχωριστικές γραμμές και μπορεί να αποδειχτεί εθνικά σωτήριος, εμπνέοντας μια νέα γενιά διακεκριμένων ανθρώπων να συμβάλει στην πολιτική και να συγκρουστεί με τις παθογένειες του πολιτικού συστήματος, σηματοδοτώντας τη μεγάλη αλλαγή της χώρας. Μήπως αυτό φοβούνται κάποιοι;
* Ο κ. Χρήστος Δ. Ταραντίλης είναι καθηγητής Διοικητικής Επιστήμης και Λήψης Αποφάσεων, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.