Εμπιστεύεστε το ελληνικό κράτος; Αν απαντήσατε αρνητικά, κατατάσσεστε στη συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων ακόμα και αν δεν συμμερίζεστε την καταγεγραμμένη άποψη της πλειονότητας πως «δημοκρατία υπάρχει μόνο κατ’ όνομα». Αυτή όμως είναι η καρδιά του προβλήματος. Η συλλογική μας οργή, η βιωμένη μας ματαίωση και ο κυρίαρχος κυνισμός έχουν μετατρέψει μια απολύτως εύλογη και κατανοητή κρίση αντιπροσώπευσης σε κρίση νομιμοποίησης ολόκληρου του πολιτικού οικοδομήματος.
Τι σχέση έχουν όλα αυτά με την αναθεώρηση του Συντάγματος; Απόλυτη ή και καμία. Απόλυτη, αν θεωρήσουμε πως το Σύνταγμα είναι πηγή έμπνευσης, ζωοποιό αφήγημα, συνεκτικός ιστός ενός λαού και ενός έθνους. Αν θέλουμε, πολύ απλά, το Σύνταγμα να διδάσκεται όπως στις ΗΠΑ ή στη Γαλλία στις πρώτες τάξεις του δημοτικού. Kαμία, αν αντιμετωπίσουμε το Σύνταγμα μονάχα διαχειριστικά, όπως συγγράφουμε το μάνιουαλ ενός οργανισμού ή προετοιμάζουμε έναν κανονισμό εσωτερικής λειτουργίας με κάποια παράλληλη θέσπιση των κανόνων του πολιτικού παιχνιδιού. Αν θέλουμε, εξίσου απλά, να διαμορφώνει το Σύνταγμα την επικαιρότητα των αναρτήσεων στα μπλογκ.
Επειδή όμως δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από το να σπαταλούμε μια κρίση, ας σκεφτούμε λίγο πιο ανατρεπτικά και ας συζητήσουμε εκτός καθιερωμένων πλαισίων. Τι έδειξε η κρίση; Αφενός, πως το κεντρικό κράτος απέτυχε. Τελεία. Αφετέρου, ότι το κενό που άφησε το κεντρικό κράτος το καλύψαν οι ανθρώπινες κοινότητες, οι συλλογικές δομές, όπως σύλλογοι γονέων και κηδεμόνων, πολιτιστικοί ή αθλητικοί σύλλογοι, μη κυβερνητικές οργανώσεις, κινήματα, η Εκκλησία, η αυτοδιοίκηση κ.ά. Αυτοί, μαζί με τον χειμαζόμενο ιδιωτικό τομέα, ο καθένας και η καθεμία στη μικροκλίμακά του, αγωνίζονται για μια γενναιόδωρη, δίκαιη και ανεκτική κοινωνία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα δεν είναι μόνο η αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης, όλα αυτά τα χρόνια, αλλά και η πιο πρόσφατη διαχείριση του προσφυγικού. Το κεντρικό κράτος μπορεί να χρεοκόπησε, αλλά ευτυχώς υπάρχει σπουδαίο κοινωνικό κεφάλαιο.
Αλλαγή παραδείγματος, λοιπόν. Ας διερευνήσουμε τα όρια και τις δυνατότητές μας στη συνταγματική αναθεώρηση με αυτούς τους όρους. Αν γυρίσουμε το Σύνταγμα ανάποδα, τότε στο επίκεντρο του διαλόγου θα τεθεί ο πολίτης και όχι το κράτος. Η, κατοχυρωμένη στη συνθήκη για την Ε.Ε., αρχή της επικουρικότητας μπορεί να είναι οδηγός μας, αφού καθορίζει πότε η κυρίαρχη αρχή είναι αρμόδια να νομοθετεί ώστε οι αποφάσεις να λαμβάνονται όσο το δυνατόν πλησιέστερα στους πολίτες. Η εθνική εφαρμογή μια τέτοιας αντίληψης θα μπορούσε να θέλει το κράτος να παρεμβαίνει μόνο εφόσον είναι σε θέση να δράσει πιο αποτελεσματικά από την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Με αυτόν τον τρόπο το επίπεδο λήψης της απόφασης μεταφέρεται όσο γίνεται πιο κοντά στον πολίτη, ο οποίος είναι πλέον ενδυναμωμένος και μεταβάλλεται από παθητικό δέκτη σε ενεργό συμμέτοχο της καθημερινότητάς του. Εναν πολίτη ο οποίος κινείται απελευθερωμένος σε ένα τύποις και ουσία αποκεντρωμένο σύστημα το οποίο απέχει παρασάγγας από το σημερινό συγκεντρωτικό και υδροκέφαλο αναχρονιστικό καθεστώς.
Ενα τέτοιο συνταγματικό πλαίσιο θα προέβλεπε ένα νέο πρότυπο ισχυρής αυτοδιοίκησης που θα έχει κάνει την αυτοκριτική της, καθώς για πολλά χρόνια υπήρξε και αυτή εστία κακοδιαχείρισης, σπατάλης και διαφθοράς. Θα βασιζόταν στην πραγματική αυτονομία και ουσιαστική ανεξαρτησία του θεσμού αφού θα λειτουργούσε με ίδια έσοδα που συλλέγονται με τοπική φορολογία, διευκολύνοντας τον δημόσιο έλεγχο και ενισχύοντας τη διαφάνεια και τη λογοδοσία καθώς η σχέση θα ήταν αυστηρά ανταποδοτική. Ταυτόχρονα, το Σύνταγμα θα μετέφερε την πλήρη αρμοδιότητα για τα σχολεία στους δήμους και για τα Κέντρα Υγείας και τα νοσοκομεία στις περιφέρειες. Η διαχείριση δημόσιας περιούσιας θα ήταν τοπική υπόθεση, όπως και οι χρήσεις γης, η πολεοδομία, η χωροταξία, οι κάθε μορφής αδειοδοτήσεις για την προστασία του περιβάλλοντος, τη διασφάλιση της δημόσιας υγείας και την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας. Προφανώς θα υπήρχε πάντοτε χώρος για υπεροπτικές εξαιρέσεις εθνικής σημασίας, όπως για παράδειγμα ένα μεγάλο νοσοκομείο των Αθηνών, ή κομβικές επενδύσεις, όπως η αξιοποίηση του Ελληνικού, αλλά αυτές θα ήταν συγκεκριμένες και θα προέκυπταν με ξεκάθαρη αξιολόγηση. Τέλος, η αυτοδιοίκηση θα μπορούσε να είναι και το όχημα για ουσιαστική και όχι μόνο τυπική διαβούλευση. Μιας νομοθετικής πράξης θα μπορούσαν να προηγούνται οι γνωμοδοτήσεις των περιφερειακών και ενδεχομένως των δημοτικών συμβουλίων. Ενώ, η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορούσε να έχει τη δυνατότητα να προσφεύγει στα ανώτατα δικαστήρια όταν η αρχή της επικουρικότητας δεν τηρείται. Η συνταγματική αναθεώρηση είναι μια μεγάλη ευκαιρία να επανακαθορίσουμε και να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση του πολίτη με το κράτος και να αποκαταστήσουμε σταδιακά τη χαμένη εμπιστοσύνη. Αρκεί να αποδεχθούμε πως οι λύσεις δεν θα έρθουν από ψηλά αλλά από κάτω προς τα πάνω. Ζούμε στην εποχή των δικτύων, της αποκέντρωσης και των νέων τεχνολογιών. Ας χτίσουμε μια πολιτεία για αυτόν και όχι για τον περασμένο αιώνα.
*Ο κ. Κώστας Μπακογιάννης είναι περιφερειάρχης Στερεάς Ελλάδος.