«Καλωσόρισες στη μαρτυρική αρένα…». Είναι αρχές Φεβρουαρίου του 2015. Ο ΣΥΡΙΖΑ έχει μόλις καταλάβει την εξουσία και ο Αλέξης Τσίπρας ετοιμάζεται να μιλήσει στη Βουλή στη συζήτηση των προγραμματικών δηλώσεων της κυβέρνησης. Ο Τζέιμς Γκάλμπρεϊθ ανεβαίνει με το «σαραβαλιασμένο» ασανσέρ στον έκτο όροφο της οδού Νίκης. Τον υποδέχεται ο Γιάνης Βαρουφάκης. Στο υπουργικό γραφείο δεν υπάρχουν ούτε γραμματείς ούτε έγγραφα ούτε ηλεκτρονικοί υπολογιστές. Τα περί μαρτυρικής αρένας είναι τα πρώτα λόγια που απευθύνει ο υπουργός Οικονομικών στον άτυπο σύμβουλό του που μόλις έχει έρθει από το Τέξας.
Είναι η αρχή μιας μεγάλης περιπέτειας. Και για τη χώρα και για την Eυρωζώνη και για τον ΣΥΡΙΖΑ. Ο Γκάλμπρεϊθ ανατρέχει στην περίοδο εκείνη που περιγράφει στο βιβλίο του «Καλώς όρισες στη μαρτυρική αρένα» (εκδ. Πατάκη) με διάθεση μάλλον νοσταλγική. Το ίδιο βράδυ, θυμάται ο Αμερικανός οικονομολόγος, διασχίζει την πλατεία Συντάγματος μαζί με τον Γ. Βαρουφάκη. Τον εντυπωσιάζουν οι απλοί πολίτες που θέλουν να του σφίξουν το χέρι. «Θα εξακολουθήσουν να είναι μαζί μας όταν κλείσουν οι τράπεζες;», τον ρωτάει ο Βαρουφάκης. Το ερώτημα τίθεται παρότι δεν έχει ακόμη αναθέσει στον Γκάλμπρεϊθ καθήκοντα συντονιστή για το σχέδιο εξόδου από το ευρώ και μετάβασης σε νέο νόμισμα.
Η συνάντηση στο Λονδίνο
Τα καθήκοντά του στο υπουργείο Οικονομικών ήταν, όπως γράφει, περιορισμένα. Και, πάντως, όχι εμπιστευτικά. Μέχρι τη στιγμή που ο Βαρουφάκης του ζήτησε να συντονίσει το Σχέδιο Χ. Το «πολεμικό συμβούλιο» δημιουργήθηκε στα μέσα Μαρτίου του 2015 σε μια συνάντηση στο Λονδίνο. Η ομάδα εξακολουθούσε να δουλεύει μέχρι τις αρχές Μαΐου, όταν παρέδωσε στον τότε υπουργό Οικονομικών ένα πλήρες υπόμνημα με τα βήματα, τις νομικές αρχές και τα νομικά ζητήματα, καθώς και τα επιχειρησιακά προβλήματα που συνδέονταν με την αποχώρηση από την Ευρωζώνη. «Εργαζόμασταν με πλήρη μυστικότητα, χρησιμοποιώντας ασφαλείς επικοινωνίες και συχνά δρώντας εκτός υπουργείου ή και εκτός χώρας. Σε μία περίπτωση, όταν ενημερώναμε τον υπουργό στο Παρίσι, είχαμε βάλει τα κινητά τηλέφωνα σε ένα ψυγείο του ξενοδοχείου.
Ακόμα και η ύπαρξή μας αν γινόταν γνωστή θα μπορούσε να εκθέσει τον Γιάνη Βαρουφάκη σε ακόμη δριμύτερες επιθέσεις», γράφει ο Γκάλμπρεϊθ.
Αν και αποφεύγει να αναφερθεί στους μετέχοντες στη συγκεκριμένη ομάδα, σύμφωνα με μια γραμμή πληροφόρησης, γνώση του Σχεδίου Χ είχε και ο Κορεάτης Γκλεν Κιμ, ο οποίος παραμένει μέχρι σήμερα σύμβουλος στο υπουργείο Οικονομικών. Ο κ. Κιμ, όμως, αποστασιοποιήθηκε από την ομάδα. Από τα συμφραζόμενα του Αμερικανού οικονομολόγου προκύπτει επίσης η περιφρόνησή του για όσους δεν ανήκαν στην ομάδα Βαρουφάκη, όπως ο Γιώργος Χουλιαράκης, που μαζί με τον Ευκλείδη Τσακαλώτο είχε πάρει την πρωτοκαθεδρία της διαπραγμάτευσης από τον τότε υπουργό Οικονομικών μετά την αναδιαμόρφωση της διαπραγματευτικής ομάδας που είχε αποφασίσει ο Αλέξης Τσίπρας. Αναφέρει χαρακτηριστικά (σελ.26): «… η λύση δεν ήταν επωφελής ούτε για τους Ελληνες που υποχρεώθηκαν να εγκαταστήσουν μια ομάδα στις Βρυξέλλες. Τελικά αυτή η ομάδα παρέκαμπτε το υπουργείο Βαρουφάκη σε βασικά ζητήματα και ο επικεφαλής Γιώργος Χουλιαράκης έγινε προσωρινός υπουργός Οικονομικών όταν προκηρύχθηκαν νέες εκλογές τον Αύγουστο». Τούτων δοθέντων, δεν προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι ο Γκάλμπρεϊθ χαρακτηρίζει «αναληθή ιστορία» την αποδοκιμασία του Βαρουφάκη από τους ομολόγους του της Ευρωζώνης στο Eurogroup της Ρίγας στις 23 Μαρτίου του 2015.
Συναγερμός στην ΤτΕ
Το σχέδιο περιελάμβανε κήρυξη έκτακτης ανάγκης, εθνικοποίηση των τραπεζών και της Τράπεζας της Ελλάδος και ανακεφαλαιοποίησή τους σε Νέα Δραχμή, ετοιμότητα των Ενόπλων Δυνάμεων για την τήρηση της τάξης, αλλά και προετοιμασία για τη σύνοψη όρων αναδιάρθρωσης του χρέους. Βέβαια, παραδέχεται ο Γκάλμπρεϊθ, «δεν υπήρχε καμία εξασφάλιση ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ ή οποιαδήποτε άλλη θα έσπευδε σε βοήθεια σε περίπτωση κρίσης». Στις 26 Ιουνίου, λίγο πριν ο πρωθυπουργός ανακοινώσει το δημοψήφισμα, οι λεπτομέρειες του σχεδίου ήρθαν σε γνώση της ΤτΕ. Στην Πανεπιστημίου σήμανε συναγερμός. Ο Γιάννης Στουρνάρας ενημέρωσε άμεσα τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και ακολούθησε μπαράζ επικοινωνιών με τους νομικούς συμβούλους της τράπεζας. Υπήρξαν επαφές του κ. Στουρνάρα και με συνταγματολόγους (ανάμεσά τους ο Παναγιώτης Πικραμμένος) για να δημιουργηθεί ένα «τείχος προστασίας» απέναντι στο ενδεχόμενο να οδηγείτο η χώρα στη δραχμή με συνταγματικό πραξικόπημα.
Η αίσθηση που υπήρχε στην κεντρική τράπεζα ήταν ότι η κυβέρνηση ενδεχομένως να επιχειρούσε τη μετάβαση σε νέο νόμισμα με υπουργική απόφαση. Γρήγορα οι ειδικοί ξεκαθάρισαν, όμως, ότι η όποια σχετική απόφαση έπρεπε να περάσει από τη Βουλή. Σύμφωνα με πληροφορίες, εκείνες τις δραματικές ώρες, ο διοικητής της ΤτΕ είχε διερευνήσει και την κοινοβουλευτική πλειοψηφία που θα απαιτούσε η μετάβαση σε νέο νόμισμα. Οι απόψεις διίσταντο. Σύμφωνα με μία εκδοχή, η μετάβαση στη δραχμή θα απαιτούσε απλή πλειοψηφία. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, η οποία υποστηρίχθηκε από τον Βαγγέλη Βενιζέλο, θα απαιτούσε ενισχυμένη πλειοψηφία των 3/4 της Βουλής, καθώς το νόμισμα αφορά διεθνή συνθήκη. Στα όσα περιγράφει ο Γκάλμπρεϊθ στο βιβλίο του και αφορούσαν την εθνικοποίηση της Τράπεζας της Ελλάδος μέσω σύγκλησης έκτακτης γενικής συνέλευσης και μετάβαση σε νέο νόμισμα μέσω αλλαγής του καταστατικού της, αρμόδιες τραπεζικές πηγές σχολίαζαν ότι κάτι τέτοιο θα συνιστούσε πραξικόπημα, καθώς το καταστατικό της ΤτΕ έχει συνταγματική ισχύ.
Το μνημόνιο για το Σχέδιο Χ
Για την εκπόνηση του σχεδίου η ομάδα Γκάλμπρεϊθ στηρίχθηκε σε δημοσιευμένη βιβλιογραφία, συγκριτική εμπειρία από τη Λατινική Αμερική, «μερικές πολύ διακριτές βολιδοσκοπήσεις στην Αθήνα και στις προσωπικές οικονομικές και δημοσιονομικές γνώσεις μας και στην κοινή λογική». Στις αρχές Μαΐου «είχαμε κάνει ό,τι μπορούσαμε», γράφει. Το επόμενο στάδιο ήταν να συγκληθούν ομάδες εργασίας σε ολόκληρη την κυβέρνηση ώστε να βρίσκονται σε ετοιμότητα. Για κάτι τέτοιο απαιτείτο εξουσιοδότηση από τον πρωθυπουργό. Εκφράζει, πάντως, τις αμφιβολίες του για το αν η κυβέρνηση θα μπορούσε πρακτικά να φέρει εις πέρας ένα τόσο δύσκολο και περίπλοκο εγχείρημα. «Ανησυχούσαμε για το αν η ελληνική διοίκηση θα μπορούσε να χειριστεί τα πολλαπλά καθήκοντα και αν ο ελληνικός λαός θα άντεχε το βάρος. Παρ’ όλα αυτά, πιστεύω ότι αντιμετωπίσαμε αυτό το καίριο πολιτικό ερώτημα –κατά πόσο θα ήταν υπερβολικά δύσκολος ο χειρισμός της εξόδου– εντελώς λανθασμένα. Σήμερα πιστεύω ότι η διαδικασία μπορεί να μην ήταν εύκολη, αλλά ήταν διαχειρίσιμη και θα μπορούσε να υλοποιηθεί. Και θα υλοποιηθεί κάποια μέρα στην Ελλάδα ή κάπου αλλού», σημειώνει.
Ο Γκάλμπρεϊθ επέλεξε ως επίλογο τις γραμμές με τις οποίες έκλεινε το μνημόνιό του για το Σχέδιο Χ: «Η απόφαση εξόδου από το κοινό νόμισμα θα είναι άλμα προς το άγνωστο. Θα είναι η διεκδίκηση της ανεξαρτησίας αλλά και ευθύνη. Διακυβεύονται ζωές ανθρώπων, καθώς και η επιβίωση της εκλεγμένης κυβέρνησης. Ο λόγος για να επιχειρηθεί μπορεί να είναι μόνο το ότι δεν υπάρχει λογική εναλλακτική λύση συμβατή προς τη διατήρηση της δημοκρατικής κυβέρνησης στην Ελλάδα. Το βήμα μπορεί να αποφασιστεί μόνο αν φτάσουν τα πράγματα σε αυτό το σημείο… Η τελική επιτυχία ή αποτυχία της μετάβασης θα εξαρτηθεί από την αντίδραση του ελληνικού λαού, από την ικανότητα να κατασταλεί η εναντίωση από τις αντιτιθέμενες, ακροδεξιές, εξωτερικές και ενδεχομένως βίαιες πηγές, συμπεριλαμβανομένων προβοκατόρων… και ειδικά από την ικανότητα της κυβέρνησης να διατηρήσει την τάξη, να διασφαλίσει τη λειτουργία βασικών υπηρεσιών και τη ροή προμηθειών και να καθιερώσει και να σταθεροποιήσει το νέο νόμισμα μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα. Θα εξαρτηθεί από την επίδραση που θα έχει στους πιο ευάλωτους, και το εγχείρημα θα κριθεί, στο τέλος, από το κατά πόσο τηρήθηκε η ηθική δέσμευση προς τον ελληνικό λαό». Ο πραγματικός επίλογος γράφτηκε εντελώς διαφορετικά.