Η προστασία της ιδιοκτησίας προστατεύεται από τη συνταγματική διάταξη του άρθρου 17, που ορίζει ότι «η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του κράτους, τα δικαιώματα όμως που απορρέουν από αυτή δεν μπορούν να ασκούνται εις βάρος του γενικού συμφέροντος». Το γεγονός ότι η ιδιοκτησία τελεί υπό την εγγύηση του κράτους σημαίνει ότι οι διατάξεις που την προσβάλλουν πρέπει να ερμηνεύονται στενά και ότι ο πολίτης διαθέτει το δημόσιο ατομικό δικαίωμα να αξιώσει από τα όργανα της κρατικής εξουσίας την προστασία του έννομου αγαθού της ιδιοκτησίας, η οποία αποτελεί ένα «κομμάτι ελευθερίας». Αν και το Σύνταγμα τονίζει επανειλημμένως το κοινωνικό περιεχόμενο της ιδιοκτησίας, δεν μετατρέπει το ατομικό δικαίωμα σε κοινωνικό λειτούργημα. Ενώ απαγορεύει την άσκηση της ιδιοκτησίας εις βάρος του γενικού συμφέροντος, εξακολουθεί μέσα σε συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο να συνδέει την ιδιοκτησία με την ελευθερία.
Η ατομική ιδιοκτησία αποτελεί την «εξωτερική σφαίρα της προσωπικής ελευθερίας» και η αποστολή της στο σύστημα των ατομικών δικαιωμάτων είναι να διασφαλίσει στον φορέα του ατομικού δικαιώματος μια περιοχή ελευθερίας στον χώρο των περιουσιακών δικαιωμάτων και να καταστήσει με αυτόν τον τρόπο δυνατή τη διαμόρφωση της ζωής του με δική του ευθύνη. Η κατοχύρωση της ιδιοκτησίας συμπληρώνει την ελευθερία δράσης και διαμόρφωσης, γιατί αναγνωρίζει στον ιδιώτη την υπόσταση περιουσιακών αγαθών, προπάντων εκείνων που απέκτησε με δική του εργασία και προσπάθεια (BVerGE 30,292/334, 51,218).
Το δικαίωμα της ιδιοκτησίας συνίσταται στην ελευθερία του ατόμου να απολαμβάνει, να χρησιμοποιεί και να διαθέτει την ιδιοκτησία του. Στην έννοια της ιδιοκτησίας περιλαμβάνονται τα δικαιώματα διατήρησης, χρήσης και κάρπωσης, μετακίνησης, διάθεσης, συντήρησης, μετατροπής και απόκτησης της ιδιοκτησίας. Υπό την επίδραση της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και στο πλαίσιο της ερμηνείας του άρθρου 1 του ΠΠΠ της ΕΣΔΑ, κρίθηκε ότι στην έννοια της ιδιοκτησίας περιλαμβάνονται εμπράγματα δικαιώματα, δικαιώματα περιουσιακής φύσης που αναγνωρίζονται από το ιδιωτικό δίκαιο, επομένως και τα ενοχικά δικαιώματα και γενικότερα κάθε δικαίωμα οικονομικού περιεχομένου. Ειδικότερα υιοθετείται μια ευρύτατη έννοια της περιουσίας, η οποία περιλαμβάνει κάθε ιδιωτικό δικαίωμα το οποίο αναλύεται σε μια κληρονομήσιμη αξία ή ακόμη και απλά οικονομικά συμφέροντα, όπως η άδεια πώλησης ποτών σε εστιατόριο, τα απορρέοντα από τη μετοχή ανώνυμης εταιρείας οικονομικού περιεχομένου, δικαιώματα του μετόχου, καθώς και τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα, εφόσον πρόκειται όχι απλά για μεταβολή του ύψους, αλλά για πλήρη διακοπή καταβολής της σύνταξης. Στην έννοια της περιουσίας εντάσσονται και οι απαιτήσεις, ως προς τις οποίες υφίσταται βάσιμη προσδοκία μελλοντικής απαίτησης.
Τη σύγκρουση μεταξύ του ιδιωτικού δικαιώματος της ιδιοκτησίας και του δημοσίου συμφέροντος αίρει το Σύνταγμα με τον θεμελιώδη συμβιβασμό της υπεροχής του δημόσιου συμφέροντος και την πλήρη αποζημίωση του ιδιοκτήτη, η οποία προσδιορίζεται οριστικά από τα αρμόδια δικαστήρια (άρθρο 17 παρ. 4). Ο συμβιβασμός αυτός ενσωματώνεται στον θεσμό της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης. Κατά το Σύνταγμα αναγκαστική απαλλοτρίωση είναι η στέρηση της ιδιοκτησίας με μονομερή πράξη του κράτους, για λόγους δημόσιας ωφέλειας, που καθορίζεται από τον νόμο και έναντι αποζημίωσης, η οποία προσδιορίζεται δικαστικώς. Στην περίπτωση αυτή δεν πρόκειται για αναγκαστική αγοραπωλησία ή διοικητική σύμβαση, αλλά για μονομερή διοικητική πράξη, δεν πρόκειται δηλαδή για συμβατική σύμπτωση βουλήσεων, αλλά για στέρηση της ιδιοκτησίας για την οποία δεν οφείλεται τίμημα, αλλά καταβολή πλήρους αποζημίωσης. Ως πλήρης αποζημίωση θεωρείται εκείνη με την οποία ο ιδιοκτήτης του απαλλοτριουμένου μπορεί να το αντικαταστήσει με άλλο ισάξιο, δηλαδή όταν η αποζημίωση καλύπτει το ενιαίο σύνολο της ζημίας που προκαλείται από την απαλλοτρίωση στην ιδιοκτησία. Η αποζημίωση πρέπει να επαρκεί για την αγορά άλλου αναλόγου πράγματος και να καλύπτει και τυχόν θετική ζημία.
* Ο κ. Απόστολος Γέροντας είναι καθηγητής στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.