Η Ευρωπαϊκή Ενωση βρίσκεται στην πιο δύσκολη στιγμή της ιστορίας της, από άποψη ασφάλειας με κινδύνους και απειλές σε όλη τη γειτονιά της. Η παραδοσιακή «ήπιας μορφής» εξωτερική της επιρροή (soft power) χάνει σιγά σιγά έδαφος, υπό την απειλή της «σκληρής» πραγματικότητας που την περιβάλλει. Στον Νότο, ο πόλεμος στη Συρία και ο κίνδυνος από τους τζιχαντιστές αυξάνουν τις μεταναστευτικές ροές και ενισχύουν τον φόβο της τρομοκρατίας. Ανατολικά, η Ρωσία, παρά τα οικονομικά της προβλήματα, έχει κερδίσει έδαφος στην Κριμαία, πόντους στο θέμα της Συρίας και έχει εντείνει τον ανταγωνισμό της με τη Δύση. Παράλληλα, για πρώτη φορά, η Ευρώπη δεν μπορεί να θεωρεί δεδομένη τη συμπαράσταση των Ηνωμένων Πολιτειών, μια χώρα που ταλαιπωρείται εσωτερικά από την πόλωση και τον λαϊκισμό.
Οι αλλεπάλληλες κρίσεις τα τελευταία χρόνια –Ευρωζώνη, μεταναστευτικό, άνοδος λαϊκιστικών κομμάτων και πρόσφατα το δημοψήφισμα για την έξοδο της Βρετανίας από την Ε.Ε.– έχουν δημιουργήσει μια έντονη αίσθηση υπαρξιακής αμφισβήτησης του ευρωπαϊκού οικοδομήματος και της επιρροής του στον κόσμο. Στην τελευταία σύνοδο κορυφής στην Μπρατισλάβα, στις 16 Σεπτεμβρίου του 2016 –απούσης της φιλο-ΝΑΤΟϊκής Βρετανίας– η Γαλλία και η Γερμανία παρουσίασαν την κοινή τους πρόθεση για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής άμυνας, με το σκεπτικό ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση περιβάλλεται από κινδύνους και πολέμους και οι πολίτες χρειάζονται προστασία και ασφάλεια. Ηταν άλλωστε και το μόνο σημείο στο οποίο μπόρεσαν να συγκλίνουν οι ηγέτες των 27 χωρών, και να παραβλέψουν τις βασικότατες διαφωνίες τους σε όλα τα υπόλοιπα μεγάλα ζητήματα. Επιπλέον ήταν ένας τρόπος να απευθυνθούν πιο άμεσα στην αυξανόμενη αίσθηση εσωτερικής απειλής που αισθάνονται οι πολίτες των χωρών της Ε.Ε. στην καθημερινότητά τους, και την ολοένα και εντεινόμενη δυσαρέσκεια με τις κυβερνήσεις τους αλλά και την Ε.Ε. Παρ’ όλη όμως τη γενικότερη αναγνώριση της ύπαρξης κινδύνων και την ανάγκη για αμυντική θωράκιση, η Ε.Ε. ως ενιαία οντότητα δεν έχει καταφέρει να προσδιορίσει μια κατ’ ελάχιστον κοινή αντίληψη για το τι καθιστά κίνδυνο για την ασφάλειά της. Κάθε χώρα, ή ομάδα χωρών, αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο διαφορετικά. Οι χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, αποδυναμωμένες οικονομικά, βρίσκονται κοντά στις πολεμικές συρράξεις στη Μέση Ανατολή και αντιμετωπίζουν πρώτες τις συνέπειες από το προσφυγικό. Οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι οποίες βρίσκονται πιο κοντά στη Ρωσία, ανησυχούν περισσότερο με την ένταση στην Ουκρανία, αλλά παράλληλα αρνούνται πεισματικά την εγκατάσταση μουσουλμάνων προσφύγων ως κίνδυνο στη χριστιανική τους ταυτότητα. Οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης θεωρούν βασική απειλή για την εσωτερική τους ασφάλεια την τρομοκρατία αλλά και την εισροή μεταναστών στις κοινωνίες τους. Τέλος, η επερχόμενη έξοδος της Βρετανίας από την Ε.Ε. αποδυναμώνει την άμυνα της Ευρώπης και δημιουργεί ερωτήματα για το μέλλον της εξωτερικής της παρουσίας.
Στο σημερινό πολυπολικό διεθνές σύστημα, η αποδυνάμωση του ενός πόλου και συγκεκριμένα της Ευρώπης συνιστά ενίσχυση των άλλων μεγάλων ανταγωνιστικών δυνάμεων όπως η Ρωσία ή η Κίνα. Στις εξωτερικές της σχέσεις η Ε.Ε. δίνει την εντύπωση της πολυδιάσπασης και της εσωστρέφειας, σε τέτοιο βαθμό που κάποιες Κασσάνδρες της διεθνούς διπλωματίας να παρομοιάζουν την Ε.Ε. του σήμερα με την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία στις αρχές του 20ού αιώνα.
*Ο κ. Οθων Αναστασάκης είναι διευθυντής Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης (SEESOX) και διδάσκει ευρωπαϊκά θέματα στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.