Στο σημείο όπου ενώνονται οι ποταμοί Δούναβης και Σάβα, στο κέντρο του παλαιού Βελιγραδίου, τα νερά δεν είναι ποτέ ήρεμα. Παλεύουν μεταξύ τους για το ποια θα μεριάσουν για να διαβούν τα πιο ορμητικά, και σ’ αυτή την αέναη σύγκρουση δημιουργούν δίνες και κυματισμούς. Κάπως έτσι μοιάζει η σημερινή κατάσταση στα Βαλκάνια, τριάντα χρόνια από την έναρξη του εμφυλίου πολέμου στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη (αρχές 1992), που οδήγησε στην αιματηρή κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας.
Και αν στη θύελλα του ’90 οι Δυτικοί, Αμερικανοί και Ευρωπαίοι, και ελάχιστα η αδύναμη ακόμα τότε Ρωσία, ήταν αυτοί που καθόρισαν τη μεταπολεμική πραγματικότητα (σύνορα, επιρροή), σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει. Οι παίκτες έγιναν πολλοί στη Βαλκανική χερσόνησο. Οπου διασταυρώνονται και συγκρούονται ισχυρά συμφέροντα.
Εχοντας κομβική θέση στο σταυροδρόμι Ανατολής – Δύσης, η «πίσω αυλή της Ευρώπης», όπως αρέσκονται να αποκαλούν τα Βαλκάνια στη Δύση, προσέλκυε ανέκαθεν το ενδιαφέρον των μεγάλων της γεωπολιτικής, που ως τέτοιοι, μέχρι την κατάρρευση του διπολικού κόσμου, ορίζονταν η Δύση (ΗΠΑ – Δυτική Ευρώπη) και η Σοβιετική Ενωση. Οι δύο υπερδυνάμεις έλεγχαν τον βαλκανικό δίαυλο, στη βάση της Συνθήκης της Γιάλτας, και ουδείς άλλος τολμούσε να κάνει επί του βαλκανικού πεδίου παιγνίδι. Τώρα πια, εδώ και μερικά χρόνια, διαγκωνίζονται και άλλοι, δυνατοί και φιλόδοξοι μνηστήρες, που διεκδικούν μερίδιο επιρροής με στόχο την προώθηση των συμφερόντων τους στα ενδότερα της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης έως τον Καύκασο και την Κεντρική Ασία.
Η διελκυστίνδα Δύσης και Ρωσίας για τον έλεγχο των Βαλκανίων αμφισβητείται κυρίως από την επελαύνουσα «κίτρινη απειλή». Η Κίνα εισβάλλει σε όλα τα επίπεδα, φιλοδοξώντας να καταστήσει τη Βαλκανική εφαλτήριό της στον «Δρόμο του Μεταξιού» για την Ευρώπη. Εγκαθίσταται σε λιμάνια (Πειραιάς – διεκδικεί και την Αλεξανδρούπολη), χρηματοδοτεί την κατασκευή μεγάλων αυτοκινητοδρόμων, αγοράζει σιδηροδρόμους για να διακινεί φορτία με σύστημα συνδυασμένων μεταφορών, ασκεί με αφορμή την πανδημία «διπλωματία των εμβολίων». Η τακτική είναι απλή: δανείζει απλόχερα και με όρους επαχθείς τους Βαλκανίους, που της αναθέτουν έργα, για την κατασκευή των οποίων φέρνει εργάτες από την Απω Ανατολή, και βέβαια τα ανταλλάγματα δεν περιορίζονται μόνο στο οικονομικό επίπεδο. Η Σερβία μέχρι στιγμής έχει καταστεί το «κίτρινο προγεφύρωμα» και το μοντέλο της κινεζικής παρουσίας στη ΝΑ Ευρώπη. Σε έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το 2020, ο εισηγητής Βλάντιμιρ Μπίλτσικ εξέφραζε ανησυχίες για την «αυξανόμενη επιρροή της Κίνας στη Σερβία και σε άλλες χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, ιδίως όσον αφορά στην έλλειψη διαφάνειας και στην αξιολόγηση των κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων των κινεζικών επενδύσεων και δανείων».
Οι Κινέζοι στη Σερβία κάνουν «πάρτι», με το αζημίωτο φυσικά, απειλώντας να εκτοπίσουν ακόμα και την παραδοσιακή ρωσική επιρροή. «Κάποτε στη Σερβία, για να τονίσουμε την παραδοσιακή σερβορωσική φιλία, λέγαμε ότι “εμείς (σ.σ. οι Σέρβοι) και οι Ρώσοι είμαστε 300 εκατομμύρια”. Τώρα αυτό το ακούμε όλο και πιο σπάνια. Οι Σέρβοι, ειδικά εκείνοι που έχουν λάβει το κινεζικό εμβόλιο για τον κορωνοϊό, χαιρετούν ο ένας τον άλλον λέγοντας αστειευόμενοι “νι χάο”, που θα πει “γεια σου”», σχολίαζε σκωπτικά ο ερευνητής του Κέντρου Ευρωπαϊκών Πολιτικών στο Βελιγράδι και συγγραφέας μελέτης για τις σχέσεις Σερβίας – Κίνας, Β. Σούμποντιτς.
Η εξάρτηση του χρέους
Το Πεκίνο δανείζει με επαχθείς όρους τους Βαλκάνιους, που του αναθέτουν έργα, με τα ανταλλάγματα να μην περιορίζονται μόνο σε οικονομικό επίπεδο.
Κινεζικά δάνεια κινούν τη σερβική οικονομία με τη χρηματοδότηση μεγάλων δημοσίων έργων και την αγορά ορυχείων, και μεγάλων επιχειρήσεων. Από τη Ρωσία, που δεν βλέπει με καθόλου καλό μάτι την ορμητική εισβολή του Πεκίνου, η Σερβία αγοράζει όπλα, αέριο και πετρέλαιο. «Τα τελευταία εννέα χρόνια όλα τα μεγάλα έργα υποδομής στη Σερβία χρηματοδοτήθηκαν με δάνεια από την Κίνα και έχουν ανατεθεί σε κινεζικές εταιρείες χωρίς διαγωνισμό και με εργάτες που έρχονται από την Κίνα. Σε λίγα χρόνια το χρέος της Σερβίας προς το Πεκίνο θα πάει στα ύψη», δήλωσε ο Ντούσαν Νίκεζιτς, πρόεδρος της Οικονομικής και Δημοσιονομικής Επιτροπής του Κόμματος Ελευθερίας και Δικαιοσύνης (SSP).
Στα μέσα του περασμένου Δεκεμβρίου, 500 Βιετναμέζοι εργάτες που δούλευαν για την ανέγερση, στην πόλη Ζρένγιανιν, εργοστασίου παραγωγής λάστιχων –πρώτο κινεζικό στην Ευρώπη, η μεγαλύτερη κινεζική επένδυση στη Σερβία– κατέβηκαν σε απεργία διαμαρτυρόμενοι για τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσής τους καθώς, όπως κατήγγειλαν, αναγκάζονται να ζουν σε αποθήκες χωρίς θέρμανση, χωρίς τροφή, χωρίς χρήματα και χωρίς βοήθεια από τις τοπικές αρχές. Στην ανατολική Σερβία, οι Κινέζοι πήραν τα ορυχεία χαλκού στην πόλη Μπορ, όπου όμως οι κάτοικοι έχουν ξεσηκωθεί καθώς δεν τηρείται κανένα περιβαλλοντικό μέτρο.
Τα δάνεια έχουν βεβαίως το τίμημά τους, που δεν είναι μόνο οικονομικό. Οσοι τα λαμβάνουν και καθυστερούν να τα αποπληρώσουν υφίστανται τον λεγόμενο «εκβιασμό χρέους» από το Πεκίνο. Οπως το θέτει ο Νίκεζιτς: «Η Σερβία είναι η μόνη χώρα στα Δυτικά Βαλκάνια που δεν έχει υποστηρίξει ψηφίσματα της Ε.Ε. τα οποία είναι επικριτικά για την Κίνα, είτε πρόκειται για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, γεωπολιτικά ζητήματα, είτε για κινεζικά συμφέροντα στο Χονγκ Κονγκ και στο Θιβέτ».
Και εδαφικές αξιώσεις
Στη μέγγενη του κινεζικού χρέους δεν βρίσκεται μόνο η Σερβία. Η Κίνα διατηρεί το ένα τέταρτο του συνολικού χρέους του Μαυροβουνίου, η κυβέρνηση του οποίου έλαβε δάνειο αρκετών εκατ. ευρώ για την κατασκευή από κινεζικές εταιρείες αυτοκινητοδρόμου μέσα στα βουνά. Μολονότι το έργο καθυστερεί προκλητικά οι Κινέζοι έβαλαν το «μαχαίρι στον λαιμό» στους Μαυροβουνίους για να ξεκινήσουν την αποπληρωμή τον Ιούλιο, αλλά τα λεφτά δεν υπάρχουν. Η κυβέρνηση απευθύνθηκε στην Ε.Ε. για βοήθεια, πλην όμως αξιωματούχος των Βρυξελλών δήλωσε ότι «πολιτικά θέλουμε να βοηθήσουμε, αλλά το μέγεθος του δανείου είναι δυσανάλογο με το μέγεθος της οικονομίας, οπότε οι μηχανισμοί δεν είναι ακόμη προφανείς».
Τι σημαίνει αυτό για το λιλιπούτειο κράτος της Αδριατικής; Αν δεν προχωρήσει στην αποπληρωμή, οι όροι της σύμβασης δίνουν στην Κίνα το δικαίωμα να αξιώσει ως αντάλλαγμα εδαφικές εκτάσεις!
Κίνδυνος ανάφλεξης στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη
Η σκληρή σύγκρουση των συμφερόντων ενεργοποιεί εφιαλτικά σενάρια περί εκ νέου αναδιάταξης του συνοριακού χάρτη και τη δημιουργία εθνοτικών πόλων ισχύος. Επίκεντρο η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, που απειλεί να καταστεί η θρυαλλίδα μιας νέας καταστροφής στα Βαλκάνια.
Ολο και πιο συχνά βλέπουν το φως ανεπίσημα έγγραφα, που όμως διακινούνται στα κέντρα εξουσίας, και ακούγονται φωνές περί διάλυσης του ευάλωτου αυτού κρατικού δημιουργήματος της συνθήκης του Ντέιτον (1995). Το πιο ανησυχητικό όμως είναι οι κινήσεις που γίνονται στο εσωτερικό της Βοσνίας προς την κατεύθυνση αυτή.
Σε αυτές πρωτοστατεί ο ηγέτης της Σερβικής δημοκρατίας, της μιας από τις δύο εθνοτικές συνιστώσες της Β-Ε, Μίλοραντ Ντόντικ, ο οποίος έχοντας την ανοχή και στήριξη του Βελιγραδίου, της Μόσχας και της… Βουδαπέστης, ωθεί τις εξελίξεις στην απόσχιση της «Ρεπούμπλικα Σρπσκα». Πρόσφατα απέσυρε τα σερβικά τμήματα από τον στρατό της Βοσνίας, απέκοψε από τους ομοσπονδιακούς θεσμούς και το φορολογικό σύστημα, ενώ δεν δίστασε να οργανώσει παρέλαση με δικό του στρατό στην Μπάνια Λούκα, προκαλώντας τη σφοδρή αντίδραση της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Δεν διστάζει, μάλιστα, να διακηρύσσει ανοιχτά πως η απόσχιση της σερβικής οντότητας αποτελεί επιλογή του.
Μια τέτοια εξέλιξη, όμως, θα ενεργοποιούσε το λεγόμενο βαλκανικό ντόμινο και θα βύθιζε την περιοχή σε νέα τραγωδία, αφού και άλλα έθνη, όπως το αλβανικό, αλλά και το βουλγαρικό (!) καλλιεργούν αλυτρωτικό κλίμα, περιμένοντας την ιστορική ευκαιρία για εθνική τους ολοκλήρωση.
Εν μέσω όλων αυτών, κόσμος πάει κι έρχεται στη Βαλκανική.
Ο Ερντογάν επισκέφθηκε την Αλβανία, όπου οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν ότι εγκαθιστούν την έδρα των ειδικών δυνάμεων του στρατού για την Ευρώπη, ο πρωθυπουργός της Βουλγαρίας Κίριλ Πέτκοφ μεταβαίνει τις επόμενες μέρες στα Σκόπια, ο Χουλουσί Ακάρ μόλις επέστρεψε από ταξίδι στη Βοσνία και το Κόσοβο, ο ΥΠΕΞ του οποίου έρχεται τις επόμενες μέρες στην Αθήνα.
Το μπρα ντε φερ Μόσχας – Ουάσιγκτον και η Ελλάδα
Κινούμενοι με τη γνωστή ασιατική μεθοδικότητα και υπομονή, οι Κινέζοι πορεύονται στα Βαλκάνια παρεμβαίνοντας με έργα υποδομής αλλά και πρόσφατα με τη «διπλωματία εμβολίων», μετά την έναρξη της πανδημίας COVID-19. Ωστόσο, ο βαλκανικός δρόμος προς τις αγορές της Ευρώπης δεν είναι στρωμένος με «μεταξωτά χαλιά», ούτε με ροδοπέταλα για τους Κινέζους. Για Αμερικανούς και Ευρωπαίους που αντιμάχονται ήδη τη ρωσική διείσδυση, η Κίνα και στα Βαλκάνια προβάλλει ως η μεγαλύτερη απειλή. Πριν από δύο χρόνια ο Αλβανός πρωθυπουργός, Εντι Ράμα, θέλησε να ανοίξει παρτίδες με την κινεζική Huawei για την τεχνολογία 5G, αλλά έκανε αμέσως πίσω μετά την ακαριαία αντίδραση των Αμερικανών.
Πάνω από τη «βαλκανική πίτα» συνωστίζονται Αμερικανοί, Ρώσοι, Ευρωπαίοι, Τούρκοι, Αραβες, μέχρι και Ιάπωνες. Οι Ρώσοι πασχίζουν να κρατήσουν μακριά από τον ζωτικό τους χώρο τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, και δουλεύουν για να αποτρέψουν την προσχώρηση των δυτικοβαλκανικών χωρών στους δυτικούς θεσμούς και στην ομπρέλα επιρροής τους. Αξιοποιούν επ’ αυτού το ισχυρό σλαβικό στοιχείο, στο όνομα του οποίου ιστορικά η Ρωσία έκανε παιχνίδι στα Βαλκάνια, όπως και την Ορθόδοξη Εκκλησία, που διαχρονικά λειτουργεί υπό την «ευλογία» (εξάρτηση) του Πατριαρχείου Μόσχας. Κυρίως, όμως, κραδαίνει το ισχυρό χαρτί της, την εξάρτηση των βαλκανικών κρατών από το φυσικό της αέριο και λιγότερο το πετρέλαιο, πεδίο στο οποίο διεξάγεται σφοδρή σύγκρουση με τις ΗΠΑ.
Οι Αμερικανοί υψώνουν αμυντική ασπίδα επιρροής στην ανατολική ακτή της Αδριατικής Θάλασσας και στα παράλια του χερσονήσου του Αίμου, ώστε να εμποδίσουν τη ρωσική κάθοδο στη Μεσόγειο. Αμερικανικοί σταθμοί για τη μεταφορά υγροποιημένου σχιστολιθικού φυσικού αερίου και την προώθησή του στις αγορές της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης, ως αντιστάθμισμα στη ρωσική ενεργειακή επιρροή και στους γεωπολιτικούς εκβιασμούς του Κρεμλίνου, εγκαθίστανται στα λιμάνια της Αλεξανδρούπολης, του Δυρραχίου και του Σπλιτ στην Κροατία.
Ολα αυτά με την ταυτόχρονη ενδυνάμωση της στρατιωτικής παρουσίας και του ΝΑΤΟ, από την Αλβανία έως και τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, η οποία ερεθίζει τα μέγιστα τον Πούτιν και βεβαίως τον Ερντογάν σε ό,τι αφορά τη χρήση του λιμανιού της Αλεξανδρούπολης και γενικότερα την αμυντική θωράκιση της Ελλάδας.
Ο «προστάτης Ερντογάν»
Αγκυρα και Βουδαπέστη «μαγειρεύουν» και αυτοί στη βαλκανική κουζίνα. Ο Ερντογάν πήγε στις αρχές της εβδομάδας στα Τίρανα για να μοιράσει διαμερίσματα στους σεισμοπλήκτους και να διαβεβαιώσει τους Αλβανούς ότι παραμένει ο «μεγάλος αδελφός» και προστάτης τους, όπως και των άλλων μουσουλμανικών πληθυσμών της Βαλκανικής, τους οποίους χρησιμοποιεί ως όχημα για την επέκταση του οράματός του της «Γαλάζιας πατρίδας».
Ο Ορμπαν, πάλι, «κατεβαίνει» αργά, αλλά μεθοδικά στα Βαλκάνια, με λάβαρο το δικό του εθνικολαϊκιστικό αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης και μοιράζοντας ευρωπαϊκό χρήμα σε ηγέτες τύπου Μίλοραντ Ντόντικ στη Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας, τις αποσχιστικές τάσεις του οποίου ενίσχυσε πρόσφατα με 100 εκατ. ευρώ! Μάλιστα ο Ορμπαν θεωρείται από τον δυτικό Τύπο ο βασικός «ύποπτος» για τη διακίνηση, πρόσφατα, non paper περί διάλυσης της Βοσνίας και αλλαγών του σημερινού συνοριακού χάρτη.
Και η Ευρωπαϊκή Ενωση; Δείχνει να μένει πίσω στην κούρσα του ανταγωνισμού επί του πεδίου, όπως και η Ελλάδα. Η ελκυστική της δύναμη, ειδικά με την απροθυμία της να δεχθεί στους κόλπους της τα κράτη της Δυτικής Βαλκανικής, που σκόρπισε απογοήτευση στους λαούς τους, έχει σχεδόν εξατμιστεί και κανείς δεν πιστεύει στη δύναμή της. Ο ένας μετά τον άλλον οι ισχυροί της Ευρώπης φροντίζουν να κάνουν διακριτή την παρουσία τους και να λαμβάνουν ξεχωριστές πρωτοβουλίες, αφήνοντας κατά μέρος τις Βρυξέλλες με τα ευχολόγια και τις ανούσιες διακηρύξεις τους.
Μόλις την περασμένη εβδομάδα η Βρετανία εγκατέστησε στα Τίρανα ειδικό απεσταλμένο για τα Δυτικά Βαλκάνια (Στιούαρτ Πιτς), η Γερμανία κάνει δική της πολιτική μέσω της Διαδικασίας του Βερολίνου, η Γαλλία το ίδιο, όπως αποδείχθηκε και με το ενταξιακό βέτο για τη Βόρεια Μακεδονία και την Αλβανία, κόντρα στη βούληση της Κομισιόν. Και από κοντά η Αυστρία προσπαθεί να αναζωογονήσει την εναπομείνασα «αύρα» της Αυστροουγγαρίας, ειδικά στη Βοσνία, και η Βουλγαρία που δεν διστάζει να επαναφέρει στην ευρωπαϊκή συζήτηση εφιαλτικά οράματά της του προπερασμένου αιώνα.
Εν μέσω ενός τέτοιου γεωπολιτικού ανταγωνισμού η Ελλάδα δείχνει να έχει πάψει να είναι παίκτης, τουλάχιστον πρώτης γραμμής. Με το διπλωματικό της κεφάλαιο να μάχεται τις επεκτατικές βλέψεις της Τουρκίας, το ενδιαφέρον της για τα Βαλκάνια πρακτικά έχει ατονήσει. Η εικόνα της στις γειτονικές κοινωνίες δεν έχει καμία σχέση με εκείνη της Ελλάδας πριν από μερικά χρόνια, από την οποία όλοι κάτι προσδοκούσαν και την είχαν περίπου ως πρότυπο. Η Τουρκία κερδίζει έδαφος σε όλα τα επίπεδα και αυτό ίσως μετρήσει σε μια κρίσιμη στιγμή.