«Χωρίς Εθνική Βιβλιοθήκη είναι αστείο να μιλάμε για εθνικό πολιτισμό. Γιατί αυτός είναι ο τόπος όπου συγκεντρώνεται και διασώζεται η μνήμη ενός έθνους. Χρειαζόμαστε λοιπόν τη στήριξη της πολιτικής ηγεσίας, της ακαδημαϊκής κοινότητας, του εκπαιδευτικού συστήματος για να μπορέσουμε να παίξουμε σωστά τον ρόλο μας: να παράγουμε πολιτισμό. Εάν δεν έχουμε αυτή τη στήριξη, σημαίνει ότι ετούτη η κοινωνία δεν έχει ανάγκη την Εθνική Βιβλιοθήκη της».
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης μας υποδέχθηκε στη Βιβλιοθήκη τη δεύτερη μέρα του 2019, μιας χρονιάς που σύμφωνα με τον ίδιο σημαίνει την «ώρα της αλήθειας» για το ίδρυμα. Πριν αρχίσουμε τη συζήτηση με τον πανεπιστημιακό και συγγραφέα, πρόεδρο του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος (ΕΒΕ), μας προέτρεψε να περιπλανηθούμε στους χώρους της ΕΒΕ που βρίσκονται στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) χωρίς τη συνοδεία του. Για να σχηματίσουμε τη δική μας γνώμη για όσα συμβαίνουν εδώ.
Η ξενάγηση ήταν εντυπωσιακή: η ΕΒΕ έχει έκταση 22.000 τετραγωνικών μέτρων και υπερσύγχρονο εξοπλισμό για τις εγκαταστάσεις της παιδικής και εφηβικής συλλογής, τα στούντιο για μουσικές πρόβες και ηχογράφηση, τα αυτόνομα hub εργασίας του ισογείου μέχρι τα οχτώ μεγάλα αναγνωστήρια που απλώνονται στους επάνω ορόφους και τα ολοκαίνουργα εργαστήρια βιβλιοδεσίας και συντήρησης των τεκμηρίων. Εχει ακόμη πολλά τετραγωνικά μέτρα από ράφια που περιμένουν να γεμίσουν με έντυπα και βιβλία. Και πολλές θέσεις αναγνωστών αδειανές, που όταν καλυφθούν από εκείνους που ο Σταύρος Ζουμπουλάκης ονομάζει «ανθρώπους των βιβλιοθηκών», δηλαδή τα μέλη της αναγνωστικής κοινότητας αυτής της χώρας τουλάχιστον –ερευνητές, μεταπτυχιακούς φοιτητές, υποψήφιους διδάκτορες, συγγραφείς– τότε η ΕΒΕ θα αρχίσει να ζει πραγματικά τη νέα της ζωή.
Ο πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της ΕΒΕ Σταύρος Ζουμπουλάκης.
H επανεκκίνηση
Από αύριο λειτουργεί πλέον το σύνολο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, δηλαδή το ερευνητικό κυρίως «σώμα», και όλα τα επιμέρους τμήματα (χειρογράφων και αρχείων, περιοδικών, δανειστικό). Παράλληλα, ανοίγει για το κοινό και ξαναζωντανεύει επιτέλους η Βαλλιάνειος Βιβλιοθήκη επί της οδού Πανεπιστημίου –το περίφημο νεοκλασικό κτίριο της Αθηναϊκής Τριλογίας– με τη συλλογή των εφημερίδων. Για να ολοκληρωθεί το γιγάντιο έργο της μετακόμισης και μετεγκατάστασης στη νέα της έδρα, η ΕΒΕ χρειάστηκε να παραμείνει κλειστή για δύο χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, η λειτουργία όλων των κτιρίων της ΕΒΕ ξεκινά με προβλήματα: ένα περιορισμένο ωράριο 9 π.μ. – 2 μ.μ. από τη Δευτέρα ώς την Παρασκευή.
«Μπορεί έτσι να αποκτήσει το κοινό της;», αναρωτιόμαστε. Πολύ δύσκολα, είναι η απάντηση. «Ομως το σκεπτικό της απόφασής μας ήταν απλό: καλύτερα να λειτουργήσουμε πλημμελώς και ελλιπώς, παρά να παραμείνουμε κλειστοί», σχολιάζει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης. «Η Εθνική Βιβλιοθήκη έχει ευθύνη απέναντι στην κοινωνία. Αυτό το ίδρυμα είναι ένας θεσμός, δεν είναι μόνον τα κτίριά του. Είναι τα σκυμμένα κεφάλια πάνω στη γραμμένη σελίδα, είναι η αναγνωστική συλλογικότητα που δημιουργείται και διασώζεται μέσα στα αναγνωστήρια».
Τα ανοικτά αναγνωστήρια του ισογείου γεμίζουν καθημερινά με μαθητές.
Η ΕΒΕ χρειάζεται περίπου 50 υπαλλήλους για να λειτουργήσει σωστά, με τον τρόπο που γίνεται στις εθνικές βιβλιοθήκες όλου του κόσμου. Για την απογευματινή βάρδια και μία για το Σάββατο, το ίδρυμα ζητεί από το υπουργείο Παιδείας ισάριθμες αποσπάσεις – μετατάξεις εκπαιδευτικών, αλλά το αίτημα παραμένει χωρίς απάντηση, με τη δικαιολογία της έλλειψης προσωπικού. Μέσα στο επόμενο δίμηνο θα παραδοθεί στο υπουργείο από την ΕΒΕ η σύσταση οργανισμού, αφαιρώντας από το κράτος και τον τελευταίο λόγο για την απουσία υποστήριξης.
Το μόνιμο προσωπικό της βιβλιοθήκης αποτελείται από 70 εργαζομένους και απασχολεί άλλους 40 υπαλλήλους με απόσπαση. Ο τακτικός προϋπολογισμός της για το 2019 είναι 4,851 εκατ. ευρώ. Θα λάβει επιπλέον περίπου 1 εκατ. ευρώ από το πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων και διαθέτει υπόλοιπο 2,3 εκατ. ευρώ από την έκτακτη κρατική επιχορήγηση των 5 εκατ. που δόθηκε το 2014 για τη μετεγκατάσταση. Για τον ίδιο σκοπό και την ίδια χρονιά το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) προσέφερε στην ΕΒΕ επίσης 5 εκατ. ευρώ, και η δωρεά έχει σήμερα απορροφηθεί στο σύνολό της. Χάρη σε αυτή, και την έκτακτη κρατική επιχορήγηση, η Βιβλιοθήκη παρήγγειλε και περιμένει καινούργια βιβλία, περίπου 5.000 νέους τίτλους, τους απολύτως απαραίτητους. Αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά εδώ και 20 χρόνια.
«Η Εθνική μας Βιβλιοθήκη είναι μία από τις φτωχότερες – προφανώς δεν τη συγκρίνουμε με τη βιβλιοθήκη του Κογκρέσου που έχει 32 εκατομμύρια καταγεγραμμένα τεκμήρια. Ούτε επιδιώκουμε να περιέχει τα πάντα, καμιά βιβλιοθήκη παγκοσμίως δεν μπορεί να ελπίζει σήμερα σε κάτι τέτοιο. Για να επιτελέσει όμως τον στρατηγικό της στόχο, τη συγκέντρωση και καταγραφή όλου του υλικού που αφορά τον Ελληνισμό στη διαχρονία του και επίσης τον τρόπο που αυτός προσλαμβάνεται από τις άλλες κουλτούρες, θα έπρεπε να διαθέτει 4-5 εκατομμύρια τεκμήρια. Και έχει μόλις 1 εκατομμύριο».
Στα 22.000 τ.μ. της Εθνικής Βιβλιοθήκης υπάρχουν στούντιο για μουσικές πρόβες και ηχογράφηση, αυτόνομα hub εργασίας, οκτώ μεγάλα αναγνωστήρια και ολοκαίνουργια εργαστήρια βιβλιοδεσίας και συντήρησης τεκμηρίων.
Η «ηχορρύπανση»
Την ημέρα που επισκεφθήκαμε την ΕΒΕ, οι επισκέπτες του ΚΠΙΣΝ συνωστίζονταν σε όλους τους χώρους. Τα ανοιχτά αναγνωστήρια του ισογείου φιλοξενούσαν ταυτόχρονα οικογένειες με μικρά παιδιά που έτρεχαν στους διαδρόμους φωνάζοντας, μαθητές και φοιτητές με τα δικά τους βιβλία για μελέτη που κάθονταν όπου και όπως έβρισκαν και πολλούς ηλικιωμένους που έπιναν τον καφέ τους ψιλοκουβεντιάζοντας.
Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια ακόμη και οι πιο αυστηρές ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες παγκοσμίως έχουν εγκαταλείψει τον ασκητικό τους χαρακτήρα, προσφέροντας στους ερευνητές φιλικότερους χώρους προκειμένου να τους αποσπάσουν από την απομόνωση της ηλεκτρονικής αναζήτησης του υλικού τους και να τους βγάλουν από το σπίτι. Ομως, σε μια χώρα σαν τη δική μας με περιορισμένη κουλτούρα βιβλιοθήκης, θα πρέπει να υπάρξει ένας πιο αυστηρός κανονισμός για τη συμπεριφορά του αναγνωστικού κοινού που μπαίνει στους χώρους της ΕΒΕ. Ας είναι και αυτό μέρος της παιδαγωγικής της λειτουργίας, όπως και το δανειστικό της τμήμα που ίσως μυήσει τους χρήστες του στα σιωπηλά πάθη και στις εμμονές της επιστημονικής μελέτης.
Την αμέσως επόμενη ημέρα της επίσκεψής μας στη Βιβλιοθήκη, το ΙΣΝ ανακοίνωσε μια γενναιόδωρη προσφορά 20 εκατ. ευρώ προς την Ελληνική Λυρική Σκηνή. Ο πρόεδρός του Ανδρέας Δρακόπουλος, ύστερα από σχετικό μας ερώτημα, δήλωσε στην «Κ» ότι το Ιδρυμα παραμένει στο πλευρό της Εθνικής Βιβλιοθήκης, πρόθυμο να εξετάσει κάθε συγκεκριμένη και σαφή πρόταση ανάπτυξης. Ο πρόεδρος της ΕΒΕ από την πλευρά του μας διαβεβαίωσε ότι μέχρι τον Μάρτιο θα υποβληθεί στο ΙΣΝ αναλυτικό αίτημα δωρεάς, καθώς εκτός των άλλων στόχων της, η Βιβλιοθήκη επιδιώκει να πρωταγωνιστήσει στους εορτασμούς για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 χάρη στο σπάνιο αρχειακό υλικό της.