Κάθε Μεγάλη Εβδομάδα ανεξαιρέτως, ο Ελληνισμός στρέφει τα μάτια του προς την Ανατολή και προς τη ζωντανή καρδιά του ορθόδοξου χριστιανισμού. Παρά το βάρος της ιστορικής μνήμης και τις πολύπλοκες σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, δεκάδες ορθόδοξες εκκλησίες στέκονται περήφανες, διάσπαρτες σε κάθε γωνιά της Κωνσταντινούπολης, διατηρώντας ζωντανό το νήμα της ιστορίας τους, παρότι σταδιακά οι προκλήσεις αυξάνονται και οι ενορίτες μειώνονται.
Οι πιστοί από την Ελλάδα επισκέπτονται τακτικά την Κωνσταντινούπολη τις ημέρες του Πάσχα για να συμμετάσχουν και αυτοί στην κατανυκτική ατμόσφαιρα των ιστορικών ορθόδοξων λειτουργιών. Ωστόσο, συσσωρεύονται στα πιο δημοφιλή κέντρα του Πατριαρχείου και της μεγαλοπρεπούς εκκλησίας της Αγίας Τριάδας, η οποία βρίσκεται δίπλα στην πλατεία Ταξίμ. Υπάρχουν, ωστόσο, ναοί ξεχασμένοι από τους πασχαλινούς τουρίστες. Μερικοί είναι κρυμμένοι πίσω από τοίχους στα πιο στενά δρομάκια του Φαναριού, μερικοί καλυμμένοι από κισσούς και ψηλά δέντρα, ώστε περνούν απαρατήρητοι από τα μάτια των επισκεπτών, και μερικοί στέκονται εντυπωσιακοί στις πιο απομακρυσμένες περιοχές της ιστορικής μεγαλούπολης. Σε αυτές συναντά κανείς τους εναπομείναντες Ρωμιούς της Πόλης, οι οποίοι γιορτάζουν κουβαλώντας παραδόσεις που έχουν τις ρίζες τους αιώνες πίσω. Τις μητέρες που κάθε Μεγάλη Πέμπτη βγάζουν το κόκκινο αυγό, που είχαν κρατήσει από το προηγούμενο Πάσχα, από το εικονοστάσι του σπιτιού και το πετούν στα άγρια νερά του Βοσπόρου, ή τα νοικοκυριά που πλάθουν πολίτικα τσουρέκια με μαστίχα και μαχλέπι και τα σπίτια τους μοσχοβολούν. Τους πιστούς που συσσωρεύονται στην εκκλησία των Ταξιαρχών στη συνοικία του Μπαλάτ για να περάσουν από τη ζουλόπετρα, μια μικρή οπή στον τοίχο της εκκλησίας, ως αρχαία επίκληση στην καλή τύχη. Τις κοινότητες που διατηρούν ζωντανό το έθιμο των Επτά Επιταφίων κάθε πρωί Μεγάλης Παρασκευής, ακόμη και όταν μαίνονταν οι διώξεις κατά των χριστιανών και της ελληνικής κοινότητας.
Από το δικό μου Πάσχα στην Πόλη θα κρατήσω το πρωτόγνωρο αίσθημα συγκίνησης όταν, στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας της Χαλκηδόνας, γιορτάσαμε παρέα με Τούρκους φίλους που για συμπαράσταση και αλληλεγγύη παρευρέθηκαν και αυτοί στην τελετή. Ο παπάς διάβαζε κομμάτια του Ευαγγελίου σε γλώσσες που δεν αναγνώριζα – στην πορεία παρατήρησα πλάι μου ομάδες Αιγυπτίων, Αιθιόπων και Σέρβων που είχαν μαζευτεί και αυτοί για να συμμετέχουν στην κατανυκτική ορθόδοξη ατμόσφαιρα. Με το πέρας της τελετής, ξεχυθήκαμε στους δρόμους του Kadikoy, όπου η ζωή κυλούσε με τους ρυθμούς ενός τυπικού σαββατόβραδου – παραδόξως, κάνοντας την αίσθηση της λειτουργίας που βιώσαμε ακόμα πιο ξεχωριστή.
Ετυχε να βρεθώ πάλι στην ίδια εκκλησία την περασμένη Κυριακή των Βαΐων. Στη μεσημεριανή λειτουργία συνάντησα μονάχα μια χούφτα πιστών – η κατάνυξη στο πρόσωπό τους, ωστόσο, ήταν παραπάνω από αρκετή για να κρατήσει τη μνήμη της εκκλησίας ζωντανή.
Αγία Τριάδα, Χαλκηδόνα
Ενα μνημείο του Ελληνισμού
Η επιβλητική οροφή του ναού της Αγίας Τριάδας, που απεικονίζει τον Ιησού συνοδεία επτά χερουβείμ.
Στην καρδιά της παλλόμενης γειτονιάς της Χαλκηδόνας ή αλλιώς Kadikoy, ανάμεσα σε στενά δρομάκια γεμάτα καφενεία και σύγχρονα μαγαζιά, βρίσκεται μια επιβλητική λευκή εκκλησία με καταπράσινη αυλή. Η Αγία Τριάδα της Χαλκηδόνας αποτελεί τη μεγαλύτερη εκκλησία της ανατολικής πλευράς της Κωνσταντινούπολης, και στα χρόνια της ακμάζουσας κοινότητας των Ρωμιών της Πόλης διέθετε περίπου 2.000 ενορίτες. Σήμερα, οι τακτικοί επισκέπτες δεν ξεπερνούν τους 70, ωστόσο η Αγία Τριάδα παραμένει ζωντανό κέντρο της ορθόδοξης κοινότητας της Χαλκηδόνας. Στο εσωτερικό της ξεχωρίζει η επιβλητική οροφή που απεικονίζει τον Ιησού συνοδευόμενο από επτά χερουβείμ, βαμμένη σε έντονες αποχρώσεις και πλαισιωμένη από πολύχρωμα βιτρό. Ο ναός υπέστη μεγάλες καταστροφές το 1955 κατά τη διάρκεια επεισοδίων, ενώ υπήρξε και στόχος ακροδεξιών στοιχείων. Ωστόσο, η μεγαλοπρεπής Αγία Τριάδα στέκεται ακόμη περήφανη, ένα ζωντανό μνημείο του Ελληνισμού για την ασιατική πλευρά της Πόλης.
Θεοτόκος Παναγιώτισσα, Φανάρι
Το… μυστικό της κόκκινης εκκλησίας
Η Θεοτόκος Παναγιώτισσα παραμένει η μόνη βυζαντινή εκκλησία της Πόλης που δεν μετατράπηκε ποτέ σε τζαμί.
Κρυμμένη πίσω από έναν ψηλό πέτρινο τοίχο στη συνοικία του Φαναριού και λίγα μέτρα μακριά από τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, βρίσκεται μια μικρή κόκκινη εκκλησία με μια συναρπαστική ιστορία αιώνων. Η Θεοτόκος Παναγιώτισσα ή αλλιώς Παναγία Μουχλιώτισσα έχει τις ρίζες της στα τέλη του 13ου αιώνα, όταν η Μαρία Παλαιολογίνα, χήρα του βασιλέα Αμπακά των Μογγόλων, έχτισε στον Πέμπτο λόφο της Πόλης ένα μικρό μοναστήρι στο οποίο διέμεινε μέχρι την τελευταία της πνοή. Ανά τους αιώνες, το μικρό κόκκινο εκκλησάκι έχει επιβιώσει μετά τρεις πυρκαγιές, δύο προσπάθειες σουλτάνων να τη μετατρέψουν σε τζαμί και αμέτρητες μετατροπές στο εξωτερικό του κτιρίου. Ωστόσο, η Θεοτόκος Παναγιώτισσα παραμένει η μόνη βυζαντινή εκκλησία της Κωνσταντινούπολης που δεν μετατράπηκε ποτέ σε τζαμί, παραμένοντας πάντοτε ανοικτή στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία. Κάτω από το ταπεινό της κτίριο βρίσκεται ένα υπόγειο πέρασμα – φήμες λένε πως κάποτε οδηγούσε στην Αγία Σοφία.
Αγιος Νικόλαος, Χάλκη
Ο θησαυρός της ιστορίας των Ρωμιών
Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου είναι χτισμένη πάνω στα θεμέλια ενός παλαιότερου βυζαντινού ναού.
Μεταξύ της εντυπωσιακής Πριγκήπου και της μικροσκοπικής Αντιγόνης, βρίσκεται το πιο συμβολικό πριγκηποννήσι για τον Ελληνισμό: η καταπράσινη Χάλκη, η οποία από τα μέσα του 19ου αιώνα φιλοξενεί και την Πανορθόδοξη Θεολογική Σχολή. Από το 1857, χτισμένος πάνω στα θεμέλια παλαιότερου βυζαντινού ναού, βρίσκεται ακόμη ένας, λιγότερο γνωστός θησαυρός της ιστορίας των Ρωμιών. Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου είναι ένας από τους ομορφότερους ναούς στην ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινούπολης, χάρη στην καλοδιατηρημένη του πρόσοψη και το κόκκινο χρώμα του. Πίσω από την Αγία Τράπεζα της εκκλησίας βρίσκεται ο τάφος του Σαμουήλ Χαντζερή, του Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης που κέρδισε μια θέση στην Ιστορία μιλώντας συχνά εναντίον της σκλαβιάς των γυναικών και του θεσμού του εμπορικού γάμου. Οι κάτοικοι της ενορίας του Αγ. Νικολάου είναι λιγοστοί, ωστόσο τους θερμούς μήνες του καλοκαιριού οι παραθεριστές δίνουν νέα πνοή στην ιστορική εκκλησία.
Πατριαρχικός Ναός Αγίου Γεωργίου, Φανάρι
Ο θρόνος των τεσσάρων μέτρων
Στο εσωτερικό κρύβονται θησαυροί της ορθοδοξίας, όπως η εικόνα του Προφήτη Ηλία καλυμμένου με γούνα.
Ο ναός του Αγίου Μεγαλομάρτυρος και Τροπαιοφόρου Γεωργίου είναι η πέμπτη εκκλησία που φιλοξενεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ιστορία του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης, μετά τη μετατροπή του από γυναικεία μονή από τον Πατριάρχη Ματθαίο Β΄. Χτισμένος στα πρότυπα κλασικής τρίκλιτης βασιλικής εκκλησίας, ο Πατριαρχικός Ναός του Αγίου Γεωργίου μπορεί να μην είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακός εξωτερικά – άλλωστε, οι ισλαμικοί νόμοι απαιτούν οι μη ισλαμικοί τόποι λατρείας να είναι πιο ταπεινοί από τα αντίστοιχα ισλαμικά κτίρια. Ωστόσο, στο εσωτερικό του ναού κρύβονται αμέτρητοι θησαυροί της ορθοδοξίας: από την εικόνα του Προφήτη Ηλία καλυμμένου με γούνα, ως φόρος τιμής στους γουναράδες που χρηματοδότησαν το σύστημα ύδρευσης του Φαναριού, μέχρι τον εντυπωσιακό πατριαρχικό θρόνο των τεσσάρων μέτρων, ο οποίος είναι κατασκευασμένος από καρυδιά και ελεφαντόδοντο και εμπνευσμένος από το σχήμα της αμπέλου.