Το τεκμήριο αθωότητας αποτελεί μία από τις κορυφαίες κατακτήσεις του νομικού μας πολιτισμού. Κατοχυρώνεται ρητώς στο άρθρο 6 παρ. 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, απορρέει από τη συνταγματική αρχή του κράτους δικαίου και αναπτύσσει μια σειρά από πρακτικές συνέπειες: Ο κατηγορούμενος τεκμαίρεται αθώος μέχρι την απόδειξη της ενοχής του με αμετάκλητη απόφαση. Περαιτέρω, δεσμεύει όλες τις δημόσιες αρχές και τους ιδιώτες, συμπεριλαμβανομένων των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης που δεν επιτρέπεται να προεξοφλούν το αποτέλεσμα μιας δίκης, να προβαίνουν σε απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς και να αναφέρουν τον κατηγορούμενο ως ένοχο. Επίσης, το τεκμήριο αθωότητας απαγορεύει καταρχήν την ανακοίνωση των ονομάτων των συλληφθέντων και τη δημοσίευση των φωτογραφιών τους, με δύο εξαιρέσεις: Πρώτον, όταν πρόκειται για δημόσιο πρόσωπο που ασκεί δημόσιο λειτούργημα και η διερευνώμενη υπόθεση είναι δημοσίου ενδιαφέροντος και, δεύτερον, για λόγους αντεγκληματικής πολιτικής (π.χ. σύλληψη φερόμενων δραστών και των συνεργών τους, εξιχνίαση εγκλημάτων). Με το τεκμήριο αθωότητας συνδέεται και μια σειρά από περαιτέρω επιταγές και απαγορεύσεις, όπως αυτές που αφορούν τον περιορισμό της σύλληψης και της προφυλάκισης μόνο στις απολύτως αναγκαίες περιπτώσεις, στην καταρχήν απαγόρευση τηλεοπτικής μετάδοσης των δικών και στην απόλυτη απαγόρευση κινηματογράφησης ή φωτογράφισης προσώπων που οδηγούνται ενώπιον δικαστικών/εισαγγελικών/αστυνομικών αρχών. Η τελευταία αυτή απαγόρευση παραβιάζεται, δυστυχώς, συχνά στην πράξη με την αδικαιολόγητη ανοχή των δικαστικών αρχών, παρότι προβλέπεται ποινή φυλάκισης έως τρία έτη και χρηματική ποινή έως διακόσιες χιλιάδες ευρώ για τους παραβάτες (άρθρο 8 παρ. 2 του νόμου 3090/2002).
Πρόσφατα το τεκμήριο αθωότητας εξοπλίστηκε με πρόσθετες εγγυήσεις: Σε εφαρμογή οδηγίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης (2016/343) ψηφίστηκε ο νόμος 4569/2019, ο οποίος μεταξύ άλλων προβλέπει στο άρθρο 7 ότι ο «ύποπτος ή κατηγορούμενος έχει δικαίωμα να ασκήσει αγωγή αποζημίωσης ενώπιον του αρμόδιου δικαστηρίου (…) προς αποκατάσταση της βλάβης, την οποία υπέστη εξαιτίας της προσβολής του τεκμηρίου αθωότητάς του από δηλώσεις δημόσιων αρχών που έλαβαν χώρα σε οποιοδήποτε στάδιο της διαδικασίας πριν από την έκδοση της απόφασης σε πρώτο ή δεύτερο βαθμό, οι οποίες αναφέρονται κατά τρόπο άμεσο στην εκκρεμή ποινική διαδικασία και είτε παροτρύνουν το κοινό να πιστέψει στην ενοχή του είτε προβαίνουν σε εκτίμηση των πραγματικών περιστατικών με την οποία προδικάζουν τη δικαστική κρίση της υπόθεσης». Πρόκειται για μια πολύ σημαντική εξέλιξη, λαμβάνοντας ιδίως υπόψη μας ότι έχουμε καταδικαστεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (υπόθεση Κώνστας κατά Ελλάδος) για δημόσιες δηλώσεις ανώτατων πολιτειακών παραγόντων που παραβίασαν το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορούμενου.
Στις ανωτέρω πρόνοιες της έννομης τάξης μας, συχνά ακούγεται ο ακόλουθος αντίλογος: Είναι δυνατόν με όλες αυτές τις διατάξεις να προστατεύουμε τους εγκληματίες; Οσοι διατυπώνουν τέτοια επιχειρήματα, ας αναλογισθούν ότι σε μια πολιτισμένη κοινωνία η ενοχή ή αθωότητα ενός ανθρώπου διαπιστώνεται με θεσμοθετημένες διαδικασίες και πλήρη σεβασμό των δικαιωμάτων του κατηγορουμένου. Η δικαιοσύνη δεν απονέμεται ούτε με «λαϊκά δικαστήρια», ούτε με «αυτόκλητους τιμωρούς», ούτε με «τηλεοπτικές δίκες».
* Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ.