Εν όψει των πρυτανικών εκλογών, που έχουν προσδιοριστεί για το Πανεπιστήμιο Αθηνών τη 15η Μαΐου, δεν παρέλκουν ορισμένες σκέψεις, προϊόν μακράς εμπειρίας και σχετικής επιστημονικής ενασχόλησης, αναφορικά με τη λειτουργικότητα της πανεπιστημιακής διοίκησης στη χώρα μας σήμερα.
Τέσσερα είναι, νομίζω, τα κυριότερα στοιχεία που συνθέτουν και οριοθετούν το «ηγετικό» φαινόμενο στο πεδίο της ανώτατης εκπαίδευσης στην εποχή μας: συνεργατικότητα, αποτελεσματικότητα, κοινωνικότητα, οικουμενικότητα. Στη συνέχεια σχολιάζεται δι’ ολίγων καθένα εξ αυτών.
Ως προς τη διάσταση της «συνεργατικότητας» αξίζει να σημειωθεί ότι η πρυτανική αρχή (πρύτανης, αντιπρυτάνεις) συγκροτείται από καθηγητές πανεπιστημίου, που εκλέγονται από συναδέλφους τους εντός της πανεπιστημιακής κοινότητας για ορισμένη θητεία, διακόπτοντας κατά το διάστημα αυτό, κατά το μάλλον ή ήττον, το καθαυτό επιστημονικό τους έργο (μελέτη, έρευνα, συγγραφή, διδασκαλία), που αποτελεί την κύρια ή πρωτεύουσα αποστολή και λειτούργημά τους. Συνάγεται, ως εκ τούτου, ότι μάλλον απροθύμως προβαίνουν στην ενέργεια αυτή επ’ ωφελεία του θεσμού και του ευρύτερου συνόλου στο οποίο ανήκουν και καλούνται να προσφέρουν. Οι καλύτεροι πρυτάνεις (και αντιπρυτάνεις) δεν είναι κατ’ ανάγκην οι καλύτεροι ερευνητές, συγγραφείς ή δάσκαλοι, αλλά είναι εκείνοι που διαθέτουν τη μεγαλύτερη ικανότητα, διάθεση και προθυμία συνεργασίας με τα λοιπά μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας για τη διαμόρφωση των συνθηκών εκείνων που θα τους επιτρέψουν να διεξαγάγουν κατά το δυνατόν απρόσκοπτα το κύριο επιστημονικό και πνευματικό τους έργο. Για τον λόγο αυτόν και οι καθηγητές που επιτελούν πρυτανικά ή διοικητικά καθήκοντα εκτιμώνται ιδιαιτέρως από τους συναδέλφους τους. Δεν θεωρούνται ούτε είναι προϊστάμενοι ή «εξουσιαστές» των άλλων, αλλά ουσιώδεις αρωγοί και συντελεστές στο έργο τους. Ούτε οι ίδιοι αντιλαμβάνονται εαυτούς παρά ως συντονιστές ή ενορχηστρωτές του σύνθετου έργου της πανεπιστημιακής κοινότητας. Μοιάζουν, λοιπόν, με τους διευθυντές μιας ορχήστρας, που καλούνται να συντονίσουν και εναρμονίσουν το έργο επιδέξιων μουσικών (εξειδικευμένων ο καθένας και η καθεμιά στο δικό τους μουσικό όργανο), προκειμένου να παραχθεί το επιθυμητό αισθητικό αποτέλεσμα. Η δυνατότητα, η διάθεση και το πνεύμα συνεργασίας είναι, λοιπόν, το πρώτο στοιχείο που συνθέτει την έννοια και την αξία της ηγετικής δράσης στην πανεπιστημιακή κοινότητα.
Το δεύτερο είναι η αποτελεσματικότητα – ήτοι, η ικανότητα επίτευξης σκοπών και στόχων, αλλά και παραγωγής απτών αποτελεσμάτων, που συντελούν στην πραγμάτωση της αποστολής της ανώτατης παιδείας. Ως εκ τούτου, το στοιχείο της αποτελεσματικότητας θα πρέπει να νοηθεί υπό την ευρύτερη έννοια του όρου, που δεν εξαντλείται σε μια εργαλειακή ή συνδικαλιστική διαχείριση της πανεπιστημιακής γραφειοκρατίας. Η πανεπιστημιακή διοίκηση καλείται να αναμετρηθεί με τα κυριότερα προβλήματα και τις ανάγκες που αντιμετωπίζει η ανώτατη παιδεία. Τα τρία πιο κρίσιμα κατά την παρούσα συγκυρία είναι η επιλογή των φοιτητών, η ανανέωση και ο εμπλουτισμός των διδασκόντων και η υλικοτεχνική υποδομή των πανεπιστημίων.
Το γε νυν έχον, ως γνωστόν, τα πανεπιστήμια δεν επιλέγουν τα ίδια τους φοιτητές τους (μόνο στο μεταπτυχιακό επίπεδο συμβαίνει αυτό), αλλά αυτοί προέρχονται από το σύστημα των πανελλήνιων εξετάσεων που οργανώνονται από το υπουργείο Παιδείας. Ούτε καν τον αριθμό των νέων φοιτητών τους δεν καθορίζουν πλήρως τα ίδια τα πανεπιστήμια. Παρά τα όποια πλεονεκτήματά του (παράδοση, αντικειμενικότητα, κ.λπ.), το σύστημα αυτό ελέγχεται πολλαπλά ως προς την αξιοκρατία και την ποιότητά του. Δεν μπορεί, συνεπώς, να αφεθεί ως έχει, και οι πρυτανικές αρχές να περιορίζονται απλά στη διαχείρισή του.
Ως προς το διδακτικό προσωπικό των πανεπιστημίων, ενώ οι καθηγητές επιλέγονται από τους συναδέλφους τους, τα σχετικά κριτήρια, η εξέλιξη και οι αμοιβές τους προσδιορίζονται μονομερώς από το υπουργείο Παιδείας, και πάλι. Τούτο είναι συνέπεια του χαρακτήρα των δημόσιων πανεπιστημίων ως Ν.Π.Δ.Δ., που προσδίδει σε αυτά μιαν υπερμέτρως, ίσως, νομικιστική και γραφειοκρατική μορφή και διάσταση λειτουργίας ως συνήθους δημόσιας υπηρεσίας. Κάτι που δεν είναι, ούτε μπορεί να είναι – διαφορετικά χάνεται και ατροφεί το στοιχείο της καινοτομίας και ευελιξίας, που είναι τόσο απαραίτητο στην έρευνα και την ελευθερία της σκέψης. Δεδομένης και της αποκλειστικής, σχεδόν, χρηματοδότησης της ανώτατης παιδείας από το Δημόσιο, ανάλογα ισχύουν εν πολλοίς και για τη διαχειριστική τους ευχέρεια ως προς την αξιοποίηση της περιουσίας τους, που μπορεί να είναι μεγάλη, ή των ίδιων πόρων κατά τρόπο παραγωγικό και δημιουργικό.
Κοντολογίς, η αριστοτελική διάκριση, που υιοθέτησαν αργότερα και οι στωικοί φιλόσοφοι, μεταξύ των εφ’ ημίν και ουκ εφ’ ημίν δεν πρέπει να οδηγεί κατ’ ανάγκην σε μια συρρίκνωση της σφαίρας των πρώτων (εφ’ ημίν) στην απλή διαχείριση των ισχυόντων – αλλά μάλλον στην επέκτασή τους σε πολλά που μοιάζει τώρα να κείνται στη σφαίρα των δεύτερων (ουκ εφ’ ημίν). Εκεί δοκιμάζεται αληθινά η αποτελεσματικότητα – πόσα από τα ανέφικτα γίνονται εφικτά, πώς και πότε.
Ως προς τη διάσταση της κοινωνικότητας, όλα σχεδόν τα πανεπιστήμια φέρουν μια χωρική αναφορά σε μια ιδιαίτερη εδαφική ζώνη ή περιοχή εντός της επικράτειας. Τούτο δεν έχει ιστορική μόνο εξήγηση και αφετηρία, αλλά εμμέσως υποδηλώνει και την αναγκαιότητα διασύνδεσης της ανώτατης παιδείας με τα μείζονα προβλήματα, τις ανάγκες και τις προοπτικές της ανθρωπογεωγραφικής ενότητας στην οποία λειτουργεί. Δεν πρόκειται για ανταπόκριση ή «λογοδοσία» υπό στενή έννοια, ούτε μόνο για τις προοπτικές απασχόλησης των αποφοίτων στην τοπική ή περιφερειακή αγορά και οικονομία. Πολύ περισσότερο έχει να κάνει με την πολιτιστική και κοινωνική φυσιογνωμία και τις ευρύτερες αναπτυξιακές προοπτικές του χώρου εντός του οποίου το πανεπιστήμιο λειτουργεί και στη διατήρηση ή «βιωσιμότητα» του οποίου συμβάλλει και συντελεί. Για τον σκοπό αυτόν ενδείκνυται (και τούτο δεν μπορεί παρά να αποτελεί μέριμνα των αρμόδιων πρυτανικών αρχών) το σχετικό άνοιγμα των πανεπιστημίων προς την τοπική ή περιφερειακή κοινωνία. Στροφή που μπορεί να ενισχυθεί με τη σύσταση, ενδεχομένως, γνωμοδοτικών συμβουλίων που λειτουργούν ως δίαυλοι επικοινωνίας, διασύνδεσης και ευαισθητοποίησης της διανόησης με την τοπική κοινωνία.
Τέλος, αλλ’ όχι έλασσον, τα ιδρύματα της ανώτατης παιδείας, ιδίως δε αυτά που λειτουργούν υπό τη μία ή την άλλη μορφή υπό την εγγύηση του κράτους δικαίου και της δημοκρατικής πολιτείας, καλούνται να ανταποκριθούν στο βασικό σκέλος της αποστολής τους: την καλλιέργεια του πνευματικού κεφαλαίου, που είναι μεν δημιούργημα ενός τόπου κι ενός λαού, αλλά και κτήμα της οικουμενικότητας του ανθρώπινου πολιτισμού. Τα πανεπιστήμια, εν τέλει, δεν είναι παρά νησίδες φάρων στα πελάγη της ανθρώπινης εμπειρίας διευκολύνοντας τον άνθρωπο και τις κοινωνίες να πορευτούν στον χρόνο αναζητώντας το νόημα ζωής που τους προσήκει. Ως εστίες πνευματικότητας ανά τον κόσμο, τα πανεπιστήμια δεν αναμετρώνται απλώς μεταξύ τους για την κατάκτηση επάθλων αριστείας, αλλά πρωτίστως ανταλλάσσουν εμπειρίες και προβληματισμούς για την ανύφανση του σχεδίου διαφωτισμού του ανθρώπου και εξόδου του από το σκότος της άγνοιας προς τη σφαίρα της γνώσης και της αυτοσυνειδησίας. Η διεθνής συνεργασία και η αναφορά των πανεπιστημίων προς την οικουμενικότητα του ανθρώπινου πνεύματος δεν τα καθιστά μόνο φορείς ειρήνης και πεδία ελευθεροφροσύνης των διανοητών, αλλά και γέφυρες επικοινωνίας μεταξύ των λαών και των πνευματικών δημιουργών στον πλανήτη.
Φυσικά, πολλά μπορεί να λεχθούν και να σχεδιαστούν προς αυτή την κατεύθυνση, αλλά και ως προς τις άλλες που προαναφέρθηκαν. Η πανεπιστημιακή ηγεσία, που έχει επίγνωση του διαμετρήματος της αποστολής της, καλείται να αναμετρηθεί με τα μείζονα των προβλημάτων της ανώτατης παιδείας στον τόπο μας και στην εποχή μας, λαμβάνοντας υπόψη και τις ευρύτερες προκλήσεις και τους προβληματισμούς – urbi et orbi. Τότε καθίσταται αντάξια του ονόματος και του λειτουργήματός της.
* Ο κ. Αντώνης Μακρυδημήτρης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών