Στο ήσυχο παραθαλάσσιο ιερό της Μπρεξίζας στη Νέα Μάκρη, δίπλα στο εκκλησάκι της Αγίας Κυριακής, όπου βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος του Ιερού των Αιγυπτίων θεών, ο επισκέπτης δεν αντικρίζει πια τα αντίγραφα των αγαλμάτων της Ισιδος και του Οσίριδος (αφού τα πρωτότυπα βρίσκονται πάντα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα). Σε αυτό το μοναδικό ιερό, τα κεφάλια των αγαλμάτων αιγυπτιακού ρυθμού του θεϊκού ζεύγους που πλαισιώνουν τους τρεις από τους τέσσερις πυλώνες στις εισόδους του ιερού, πέρυσι το καλοκαίρι καλύφθηκαν από λευκό νάιλον. Ηταν η πρώτη κίνηση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής που διευθύνει η Ελένη Ανδρίκου, αμέσως μετά τον βανδαλισμό που προξένησαν άγνωστοι με βαριά εργαλεία στον αρχαιολογικό χώρο.
Σήμερα ο επισκέπτης που φτάνει ώς εδώ, βλέπει μόνο το ζευγάρι των θεών στον βόρειο πυλώνα, με τις φθορές τους να έχουν αποκατασταθεί. Τα άλλα δύο ζεύγη αντιγράφων κρύβονται από παραβάν που επιτρέπει στον συντηρητή της εφορείας Διονύση Γαρμπή να συνεχίζει ανενόχλητος τη «θεραπεία» τους. Εστιάζει στα χαρακτηριστικά του προσώπου τους, στα διαδήματα στα κεφάλια τους καθώς και στα σύμβολα που κρατούν: τα τριαντάφυλλα στα χέρια της Ισιδος όταν απεικονίζεται ως Αφροδίτη, τα στάχυα όταν απεικονίζεται ως Δήμητρα, τα κυλινδρικά αντικείμενα που βαστά ο Οσιρις τα οποία συμβολίζουν παπύρους με μαγικές ευχές θεών.
«Εως τον Οκτώβριο θα αποκατασταθούν όλα τα βανδαλισμένα αντίγραφα. Ο συντηρητής λαμβάνει πάλι εκμαγείο του κατεστραμμένου τμήματος από το πρωτότυπο που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα, εν συνεχεία το εφαρμόζει στο θραυσμένο αντίγραφο που βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο. Αλλωστε, πριν από τον βανδαλισμό η Εφορεία είχε αποφασίσει την αποκατάσταση των μικροφθορών των αγαλμάτων από τον χρόνο», λέει στην «Κ» η κ. Ανδρίκου, θυμίζοντας πως η Μπρεξίζα είναι ένας πολύ δύσκολος χώρος. «Το όνομά της σημαίνει έλος. Αυτό σημαίνει ότι έχει προβλήματα με την πυκνή βλάστηση, τα καλάμια που είναι το περιβάλλον του αρχαιολογικού χώρου τον οποίο ο Ηρώδης επέλεξε για να θυμίζει τοπίο του Νείλου».
Στη συντήρηση του χώρου υπάρχουν δυσκολίες γιατί οι καθαρισμοί πρέπει να επαναλαμβάνονται πολλές φορές τον χρόνο. «Τον χειμώνα σε αρκετά σημεία λιμνάζουν νερά. Τα σίδερα σκουριάζουν, τα ξύλα σαπίζουν. Πρόσφατα αλλάξαμε τη στερέωση της διαδρομής περιήγησης και τη μεταλλική αντιολισθητική κλίμακα που οδηγεί στο ιερό. Επίσης αντικαταστάθηκε το φυλάκιο».
Η Ισις δέχεται τη φροντίδα των συντηρητών της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής.
Εισιτήριο εισόδου δεν υπάρχει, παρότι αποφασίστηκε από την κεντρική υπηρεσία. «Δεν είναι εύκολο να εφαρμοστεί, όταν δεν υπάρχουν χώροι υγιεινής, υποδομές και εισπρακτικοί μηχανισμοί. Εδώ και δύο χρόνια αποκτήσαμε μόνιμο φύλακα».
Η Εφορεία καταβάλλει προσπάθειες να ευαισθητοποιήσει την τοπική κοινωνία χειμώνα-καλοκαίρι μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα και ξεναγήσεις αλλά και τις επετειακές δράσεις, ώστε να ανοίγει ο χώρος τακτικά. Ο Σύλλογος Φίλων Μουσείου Μαραθώνα βοηθά όσο μπορεί. «Σκοπός μας είναι να συντηρηθούν τα μνημεία, να αναμένουμε την εξέλιξη των ανασκαφών που παραμένει χρονοβόρα διαδικασία».
Νέες εκπλήξεις
Ομως στον αρχαιολογικό χώρο, η ανασκαφή της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας με διευθύντρια τη δρα Ιφιγένεια Δεκουλάκου, επιφυλάσσει κάθε χρόνο νέες εκπλήξεις. Αυτά μας λέει η ανασκαφέας στη συνάντησή μας, ένα πρωινό με καύσωνα στην Μπρεξίζα, την οποία ανασκάπτει από το 2001. Μαζί της είναι και η αρχαιολόγος Πέλλη Φωτιάδη, που είναι μέλος της επιστημονικής ομάδας, όπως και η Λαμπρινή Σίσκου.
Τα κατάλοιπα που βρίσκονται αριστερά της μικρής μεταλλικής σκάλας η οποία οδηγεί στο ιερό, είναι πλούσια. Στη φετινή ανασκαφή, που χρηματοδότησαν η Ματρώνα Ξυλά – Εγκον και η Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία «Αιγεύς» Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου, συνεχίστηκε η έρευνα του μεγάλου κτιρίου Β που βρίσκεται νότια του κυρίως ιερού και δυτικά του βαλανείου. Επίσης, η έρευνα στον μεγάλο Χώρο Γ όπου αποκαλύφθηκε μέρος από το στρώμα καταστροφής των κεράμων της στέγης. Η κ. Δεκουλάκου μιλάει με ενθουσιασμό για τα «κομμάτια από λευκά μάρμαρα ή άλλα με γκρίζα και ροζ νερά που έντυναν τοίχους. Βρέθηκαν ακόμη το κάτω τμήμα κορινθιακού κιονόκρανου, δύο βάσεις – η μία είχε πέσει σε μεγάλο αμφορέα. Κεραμίδες που τέτοιες χρησιμοποιούσαν στα υπόκαυστα των βαλανείων. Εκτός από την ορθομαρμάρωση στο μεγάλο δωμάτιο βρήκαμε και κονιάματα με αρχιτεκτονικά σχέδια, ώχρας, ροζ και σιέλ. Επίσης νομίσματα του 3ου αι. μ.Χ. στο κτίριο Β».
Στο νότιο άκρο του σκαπτόμενου κτιρίου 9, δίπλα σε ένα μεγάλο σκιερό πεύκο εντοπίστηκαν πολλά θραύσματα από επίπεδα γυαλιά με ασημί επίχρισμα επάνω τους, «μάλλον από τζαμαρίες της εποχής». Εκεί βρέθηκε και ταφή καλυβίτη που περιείχε σκελετό μικρού παιδιού με δύο πήλινα αγγεία ως κτερίσματα και λίγο πιο κει ένα χάλκινο νόμισμα, με παράσταση του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού (12ος μ.Χ. αι.).
Το Ιερό μετά τον περυσινό βανδαλισμό, όταν άγνωστοι προξένησαν φθορές με βαριά εργαλεία στα πρόσωπα των θεών και στα σύμβολα που κρατούσαν στα χέρια.
Κάθε εύρημα σε αυτή τη μεγάλη έκταση δείχνει οικονομική άνεση. Επρόκειτο για πλούσιο ιερό καλυμμένο με μάρμαρα, πλακόστρωτους δρόμους, επιβλητική είσοδο από την πλευρά της θάλασσας, στοά κ.ά. «Στο τέμενος τελούνταν και πολλές γιορτές, όπως των πλοιαφεσίων τον Μάρτιο αλλά και της Λυχναψίας τον Αύγουστο», λέει η κ. Δεκουλάκου. Είναι συναρπαστική η ιστορία αυτού του μοναδικού ιερού που ανήγειρε ο Ηρώδης ο Αττικός (2ος αι. μ.Χ.) σε αυτόν τον ελώδη τόπο. Θέλησε, βλέπετε, να μιμηθεί τον αυτοκράτορα Αδριανό που είχε κτίσει τo Σεραπείο σε τεχνητή νησίδα στην έπαυλή του στο Τίβολι, ο οποίος με τη σειρά του αντίγραψε το Σεραπείο που βρισκόταν στην πόλη Κάνωπο, στο Δέλτα του Νείλου.
Οι ξένοι περιηγητές
Το συγκρότημα που χρονολογείται στο 150-160 μ.Χ. περιλαμβάνει το Ιερό των Αιγυπτίων θεών (Μπρεξίζα)», ιερό που πλαισίωναν αγάλματα των θεών Οσίριδος και Ισιδος, πολυτελή λουτρά (βαλανείο) που διέθεταν μέχρι και θερμαινόμενη πισίνα, εγκαταστάσεις ιχθυοτροφείου κ.ά. Τις αρχαιότητες είχαν επισημάνει πρώτα ξένοι περιηγητές, όπως ο Λουί Φαβέλ το 1792. Ο Γάλλος πρόξενος στην Αθήνα αποκάλυψε προτομές των αυτοκρατόρων Μάρκου Αυρηλίου και Λουκίου Βήρου και του Ηρώδη, οι οποίες σήμερα βρίσκονται στο Λούβρο και στο Ashmolean. «Κατά τη δεκαετία του 1920 ο Γεώργιος Σωτηριάδης εντόπισε κατάλοιπα λιμενικών έργων, προκυμαίας και κτιστών τάφρων του Ηρώδη Αττικού και στα τέλη της δεκαετίας του 1960 αποκαλύφθηκε τμήμα του βόρειου πυλώνα και του περιβόλου του Ιερού των Αιγυπτίων θεών, ενώ νοτιότερα, πλακόστρωτη πομπική οδός που οδηγεί στην κεντρική κλιμακωτή κατασκευή, πιθανότατα ναΐσκου», σημειώνει η κ. Φωτιάδη.
Ο αύλειος χώρος στον οποίο βρέθηκε χρόνια πριν η προτομή Πολυδευκίωνα, η στοά και οι βοηθητικοί χώροι επίσης ήταν εντυπωσιακοί. Δυστυχώς, μεγάλο τμήμα της βόρειας στοάς καταστράφηκε από την αυθαίρετη εκτροπή του ρέματος για την ανέγερση κτισμάτων ξενοδοχείου.
Τα σκουπίδια
Είναι σημαντικό να συνεχιστούν οι εργασίες συντήρησης στο βαλανείο, λένε οι αρχαιολόγοι. Η απομάκρυνση του ΧΑΔΑ που λειτουργούσε έως το 2008 σε άμεση γειτνίαση με τα μνημεία είναι ακόμη αγκάθι, τονίζει η κ. Φωτιάδη. «Η απόθεση έχει σταματήσει αλλά τα σκουπίδια παραμένουν». Στόχος είναι να δοθεί πρόσβαση στον χώρο, από το Αθλητικό και Πολιτιστικό Κέντρο Μαραθώνα που είναι δίπλα στον προστατευόμενο υδρότοπο. Η Μπρεξίζα θέλει χρήματα και την προσοχή της πολιτείας».
Η Ισις, που απεικονίζεται ως Δήμητρα με τα στάχυα στα χέρια, βρέθηκε στον νότιο πυλώνα του ιερού των Αιγυπτίων θεών στην Μπρεξίζα. Το άγαλμα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα μαζί με άλλα σπουδαία ευρήματα.
Δεν είναι το μοναδικό μέτωπο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής που έχει την ευθύνη για τους αρχαιολογικούς χώρους στο Αμφιάρειο Ωρωπού, στον Μαραθώνα, στο Λαύριο. Ο αρχαιολογικος χώρος του Σουνίου και εκείνος της Βραυρώνας μαζί με το μουσείο, αναβαθμίστηκαν. Τώρα, εκτός από τα έργα που απαιτεί η Μπρεξίζα, προτεραιότητα έχει και ο αρχαιολογικός χώρος του Ραμνούντα που ανέσκαψε ο γ.γ. της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας και της Ακαδημίας Αθηνών Βασίλης Πετράκος, για τον οποίο επίσης εκπονούνται μελέτες.
«Θέλουμε να κάνουμε μια ασφαλή διαδρομή για το σύνολο του αρχαιολογικού χώρου, κτίριο υποδοχής των επισκεπτών και κυρίως να φτιάξουμε νέο στέγαστρο για τον θριγκό του ναού της Νεμέσεως με τη συνεργασία του ανασκαφέα. Ολοκληρώσαμε τη μελέτη, ελπίζουμε να εγκριθεί και να χρηματοδοτηθεί. Αυτά τα έργα πρέπει να ενταχθούν σε κάποια χρηματοδοτικά προγράμματα», λέει η κ. Ανδρίκου.