Επανειλημμένα έχω θέσει το εξής ερώτημα σε άτομα (πολιτικούς, εκδότες, πανεπιστημιακούς και άλλους) που αντιτάχθηκαν στη δικτατορία των συνταγματαρχών: «Θα προτιμούσατε το καθεστώς του Παπαδόπουλου/Ιωαννίδη να είχε απομακρυνθεί από την εξουσία σταδιακά, μέσω των εκλογών που είχε προγραμματίσει ο δοτός πρωθυπουργός, Σπύρος Μαρκεζίνης, για τις αρχές του 1974, έστω και αν αυτό θα σήμαινε την ημινομιμοποίηση του δικτάτορα Παπαδόπουλου, αλλά με επακόλουθο την αποφυγή της τραγωδίας της Κύπρου;». Η ανεπιφύλακτη απάντηση που έλαβα σε κάθε περίπτωση -και ιδιαίτερα από ανθρώπους που είχαν υποστεί σκληρά βασανιστήρια από τη χούντα- ήταν ένα μεγάλο ΝΑΙ. Και το σκεπτικό τους ήταν απλό. Αν με μια λεγόμενη μεταβατική λύση είχαμε καταλήξει -παρά την όποια αργοπορία- σε γνήσιους δημοκρατικούς θεσμούς (όπως, π.χ., έγινε στις περιπτώσεις της Ισπανίας, της Βραζιλίας και της Χιλής) χωρίς στο μεταξύ η Κύπρος να υποστεί την τουρκικη εισβολή που το παρανοϊκό πραξικόπημα του Ιωαννίδη προκάλεσε, χίλιες φορές να είχε γίνει έτσι!
Το απόσταγμα όλων αυτών των απαντήσεων μου θυμίζει το γνωστό απόφθεγμα ότι «το τέλειο είναι ο εχθρός του καλού». Στην ιστορία μας έχουμε αρκετές φορές πληρώσει το τίμημα που το κυνήγι της τελειότητας συνεπάγεται: Το 1922 το επιθυμητό ήταν «η Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Και καταλήξαμε στη μικρασιατική καταστροφή. Στη μεγάλη υπόθεση της Κύπρου το επιθυμητό ήταν η ένωση με τη μητέρα πατρίδα. Και καταλήξαμε στην τουρκική εισβολή του Ιουλίου/Αυγούστου 1974 και στη συνεχιζόμενη κατοχή του βορείου τμήματος της μεγαλονήσου. Στο Μακεδονικό, το επιθυμητό ήταν το μικρό κράτος βορείως των συνόρων μας να είχε υιοθετήσει ένα όνομα που δεν θα περιείχε τη λέξη Μακεδονία ή επιθετικά παράγωγά της. Και καταλήξαμε σήμερα σχεδόν οι πάντες στο εξωτερικό να αναφέρονται στη γειτονική -και άκρως δοκιμαζόμενη χώρα- ως σκέτη Μακεδονία. Θα αναφερθώ στο υπόλοιπο του σημερινού μας άρθρου σε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση που είχα με έναν φωτισμένο, μετριοπαθή και σώφρονα Ελληνα πολιτικό -τον Ηλία Ηλιού- στα δύσκολα χρόνια της δικτατορίας1. Οι σκέψεις του αντικατόπτριζαν τα διλήμματα που ο συσχετισμός εφικτού-επιθυμητού προκαλεί. Συναντηθήκαμε το μεσημέρι της Δευτέρας 30 Αυγούστου του 1971 σε ένα παραλιακό εστιατόριο στη Βουλιαγμένη.
Ο Ηλίας Ηλιού άρχισε τη συζήτησή μας τονίζοντας ότι η μεταπολεμική ιστορία της Ελλάδος έχει βαθύτατα παραποιηθεί και χρήζει άμεσης αναθεώρησης. Του είπα ότι έχουν κυκλοφορήσει αναθεωρητικά έργα από ιστορικούς όπως ο Gabriel Kolko και ο Richard Barnett. Δεν τα είχε υπόψη του, καθώς και δεν είχε διαβάσει το αναθεωρητικό βιβλίο του Λέφτεν Σταυριανού Greece: AmericaDelemma and Opportunity. Του υποσχέθηκα να τα βρω και να του τα ταχυδρομήσω από την Αμερική. Με ρώτησε τι εννοούσα όταν (σε πρόσφατη κατάθεσή μου στο Κογκρέσο) αναφέρθηκα σε «περιορισμένου τύπου πειθαρχημένη δημοκρατία». Του απάντησα ότι αναφερόμουν στον τύπο του πολιτεύματος που θα προέκυπτε εάν το Σύνταγμα του 1968 εφαρμοζόταν πλήρως. «Μα αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα» ανταπάντησε: «Το Σύνταγμα του 1968 είναι κατασκευασμένο ώστε να διαιωνίζει ένα αυταρχικό καθεστώς. Οι ένοπλες δυνάμεις γίνονται κράτος εν κράτει και αναλαμβάνουν τον ρόλο του ρυθμιστή και του ανώτατου άρχοντα της πολιτείας». Μου έδωσε επ’ αυτού και ένα πυκνογραμμένο κείμενο με παρατηρήσεις και αντιρρήσεις του στο χουντικό Σύνταγμα. Μετά συζητήσαμε για τους Ελληνες κομμουνιστές. Μου είπε ότι πάντοτε ήθελε να γράψει ένα βιβλίο με τίτλο: «Ο δρόμος με τις πεπονόφλουδες». Με άλλα λόγια, πρόσθεσε, «οι Βρετανοί, οι Αμερικανοί και η ελληνική δεξιά πετούσαν πεπονόφλουδες στον δρόμο των κομμουνιστών και αυτοί έκαναν ό,τι μπορούσαν για να τις πατήσουν όλες». Πίστευε ξεκάθαρα ότι η σκληρή γραμμή που υιοθετήθηκε μετά την απελευθέρωση (Οκτώβριος του 1944), η ταύτιση με τους Σοβιετικούς, το αντάρτικο και άλλα συναφή ήταν κλασικού είδους σφάλματα της προβληματικής ηγεσίας των Ελλήνων κομμουνιστών. Η κουβέντα μας πέρασε γρήγορα στον Ανδρέα Παπανδρέου. «Το πρόβλημά του -και πες του αν τον δεις- είναι το εξής: Εβγαλε μια λευκή κόλλα και κατέγραψε μια σύντομη φόρμουλα:
Τ (σήμερα)… Χ (πτώση δικτατορίας)… Υ (προβλεπόμενο μέλλον) «Εάν, μου είπε, το ΤΧ αναφέρεται στον χρόνο από σήμερα μέχρι την πτώση της δικτατορίας και το ΧΥ αναφέρεται στον χρόνο μετά τη λήξη της δικτατορίας, ο Ανδρέας ασχολείται μονίμως με την περίοδο ΧΥ. Και όσο κάνει υπολογισμούς για τη ΧΥ τόσο επιμηκύνει την περίοδο ΤΧ»2. Η συνέντευξη διήρκεσε περίπου δυόμισι ώρες. Εκλεισα την περιγραφή της συνάντησής μας με μερικά δικά μου συμπεράσματα. «Γενικά ο Ηλιού εμφανίστηκε απαισιόδοξος για το εγγύς μέλλον, για την πιθανότητα ριζικών αλλαγών και προσφυγή σε εκλογές. Ηταν πεπεισμένος ότι η χούντα είχε εξασφαλίσει την αποδοχή των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ενωσης και επομένως δεν ανέμενε την άσκηση εξωτερικών πιέσεων προς το καθεστώς. Ταυτοχρόνως δεν διαισθανόταν την ύπαρξη προεπαναστατικού κλίματος στην Ελλάδα. Φοβόταν ότι σε μια υποθετική μεταχουντική περίοδο οι άνθρωποι και το κόμμα του δεν θα είχαν τη δυνατότητα συμμετοχής στην πολιτική ζωή του τόπου. Συμπέρανα ότι σε περίπτωση που θα του επιτρεπόταν να πολιτευθεί, θα ακολουθούσε τη γραμμή του κρατοκεντρικού και αστικοποιημένου σοσιαλισμού εγκαταλείποντας τα ιδεολογήματα του διεθνιστικού κομμουνισμού.
Πριν από λίγες μέρες βρέθηκα στο αμφιθέατρο Σβώλου, στο ταλαιπωρημένο κτίριο της Σόλωνος και Σίνα, για την πρώτη μου παράδοση στη νέα φουρνιά πρωτοετών. Ο τίτλος του μαθήματος «Εισαγωγή στην οργάνωση της διεθνούς κοινωνίας». Βρισκόμουν σε μια έξαρση απαισιοδοξίας μετά τα τραγικά γεγονότα τις ενδεκάτης Σεπτεμβρίου και τους βομβαρδισμούς στο Αφγανιστάν. Πρότεινα στους φοιτητές να αλλάξουμε τον τίτλο του μαθήματος και να το βαπτίσουμε «Εισαγωγή στη διεθνή αναρχία». Τους ανέλυσα τους κινδύνους του μαξιμαλισμού, του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας. Τους ανέφερα πως το επιθυμητό είναι ο εχθρός του εφικτού και έχει προκαλέσει αρκετές φορές καταστροφικές συνέπειες. Τους μίλησα για το τεράστιο χάσμα μεταξύ των φτωχών και των πλουσίων του πλανήτη και τους ανέλυσα τους κινδύνους που η ανισότητα δημιουργεί (για παράδειγμα την τρομοκρατία). Τέλος, σε μια έκρηξη άκρατου ρεαλισμού τους πρότεινα, ότι ακόμη και οι αισιόδοξοι σήμερα πρέπει να εύχονται «και μη χειρότερα». Μια πανέξυπνη κοπέλα -προς το τέλος του μαθήματος- ζήτησε τον λόγο. Μπροστά σε 250 φοιτητές μου είπε περίπου τα εξής: «Κύριε καθηγητά, είμαστε όλοι σ’αυτή την αίθουσα γύρω στα δεκαοκτώ μας χρόνια. Και ακούμε εδώ και αρκετή ώρα ότι το καλύτερο είναι ο εχθρός του καλού και άλλα σχετικά. Αλλά εμείς θέλουμε έναν κόσμο καλύτερο. Και σας παρακαλώ μη μας αφαιρείτε την ελπίδα για μια πιο όμορφη κοινωνία που μπορούμε και πρέπει να δημιουργήσουμε».
Φεύγοντας από το αμφιθέατρο προβληματισμένος σκέφθηκα, «γηράσκω αεί διδασκόμενος».
* Ο Θεόδωρος Κουλουμπής είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.
1. Το παράθεμα προέρχεται από το αδημοσίευτο ημερολόγιό μου, που καταγράφει συνεντεύξεις με πρωταγωνιστές του ελληνικού δράματος στην περίοδο 1972-74.
2. Το σημείωμα του αείμνηστου Ηλιού παρέδωσα μερικούς μήνες αργότερα στη Μαργαρίτα Παπανδρέου σε φιλικό σπίτι στην Ουάσιγκτον. Δεν γνωρίζω αν έφτασε στα χέρια του παραλήπτη.
Για να κάνει κανείς καταγγελία στον Εισαγγελέα, πρέπει να πιστεύει ότι έχει τελεσθεί κάποια αξιόποινη πράξη. Εγώ μίλησα για απόψεις και όχι για αξιόποινες πράξεις. Αλλο η αξιόποινη παρέμβαση και άλλο η μη αξιόποινη προσπάθεια επιρροής. Οποιος δεν μπορεί να διακρίνει τις δύο περιπτώσεις εθελοτυφλεί.