Ενα μικρό δρομάκι, η οδός Ανθρακωρύχων, και κάποια βιβλία θυμίζουν σήμερα την ύπαρξη της 20χρονης λειτουργίας των λιγνιτωρυχείων Καλογρέζας – Ν. Ηρακλείου, όμως από το 1940 έως και το 1960, στις υπόγειες στοές γραφόταν μια διαφορετική ιστορία. Δύο δεκαετίες εξόρυξης, εργασίας στα έγκατα της γης, εκεί όπου δεν τρύπωνε ούτε μικρή ακτίνα ηλίου, με λιγνιτωρύχους διπλωμένους στα δυο μέσα στις στοές με την καρβουνόσκονη και την ανελέητη θερμοκρασία, για έναν λιγνίτη εξαιρετικής ποιότητας, όπως καταγράφεται σε εκθέσεις μεταλλειολόγων.
Στη γειτονιά του «Κάρβουνου», το σημερινό Νέο Ηράκλειο και τη Νέα Ιωνία, έφταναν οι Αθηναίοι αλλά για άλλους λόγους. Οπως λέει στη μαρτυρία του ο Αντώνης Πανούσης (γιος λιγνιτωρύχου), έφταναν «γιατί έκανε λέει καλό η καπνιά στον κοκίτη». Πήγαιναν και της Αγίας Βαρβάρας, στη μεγάλη γιορτή των ανθρακωρύχων και μοιράζανε γλυκά, και όσοι ήθελαν πήγαιναν στις στοές για να δούνε πού και πώς δούλευαν οι λιγνιτωρύχοι. Ο Κοσμάς Ιωάννου θυμάται ότι εκεί, στα ανθρακωρυχεία, είχε δουλέψει και ο θρυλικός Σαμψών, ο Γιάννης Κεσκελίδης. Αλλά και ο Μυτιληναίος, ο μετέπειτα προπονητής του ΠΑΟ Σαφραμπόλεως που δούλευε σαν σοφέρ. Τα αυτοκίνητα με τα κάρβουνα, θυμάται να περνάνε από την οδό Βυζαντίου «γιατί το σπίτι της γιαγιάς μου ήταν γωνία με την Ομορφοκλησσιάς και εγώ καθόμουνα στην αυλή, παιδάκι τότε, και τα χάζευα».
Ολοκληρωμένη εικόνα της εκμετάλλευσης των λιγνιτωρυχείων Καλογρέζας – Ηρακλείου, αλλά και του λεγόμενου «λιγνιτικού ζητήματος», θα δοθεί σε μεγάλη έκδοση που σχεδιάζεται.
Είναι πολλά που θυμίζει και αποκαλύπτει για τη γειτονιά του κάρβουνου, ο «Αλλος Τόπος Επικοινωνίας και Πολιτισμού». Σύλλογος έκφρασης και πολιτισμού που γεννήθηκε στα χρόνια της κρίσης στο Ηράκλειο Αττικής, με στόχο να εμψυχώσει και να παρηγορήσει μέσω των τεχνών, αφιερώνει το πέμπτο θεματικό του ημερολόγιο στα λιγνιτωρυχεία Καλογρέζας – Νέου Ηρακλείου. Οι υποστηρικτές του συλλόγου αυτού ήταν από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με την αναζήτηση και την προβολή της τοπικής ιστορίας, οργανώνοντας το 2015 μια φωτογραφική έκθεση για την καταγωγή της πόλης, με τίτλο «Ανακαλύπτοντας το Ηράκλειο Αττικής. Στη διάρκεια ενός αιώνα (1880-1980), μέσα από ασπρόμαυρες φωτογραφίες που βρήκαν από μπαούλα και οικογενειακά άλμπουμ. Ακολούθησαν, μεταξύ άλλων, το ημερολόγιο για την ιστορία του «εν Ηρακλείω υποσταθμού» της Ηλεκτρικής Εταιρείας Αθηνών – Πειραιώς και μετέπειτα της ΔΕΗ, ενός άγνωστου βιομηχανικού κτιρίου του 1929 που διεκδικεί την ανάδειξή του ως μουσείου, αλλά και οι «Υδάτινες διαδρομές» του Αδριάνειου υδραγωγείου μέσα από επιστημονικά, ιστορικά και λογοτεχνικά κείμενα.
Στα ανθρακωρυχεία είχε δουλέψει και ο θρυλικός Σαμψών, ο Γιάννης Κεσκελίδης, σε ηλικία 14 ετών.
Το ημερολόγιο – μονογραφία του 2020 με τίτλο «Οταν από τη γη έβγαζαν λιγνίτη» φωτίζει τα λιγνιτωρυχεία Καλογρέζας – Ν. Ηρακλείου, οκτώ δεκαετίες από την έναρξη της λειτουργίας τους και έξι από την οριστική «σιωπή» τους. Οι συντάκτες του έτρεχαν επί μήνες σε βιβλιοθήκες, ιστορικά αρχεία και συμβολαιογραφεία, προσέτρεξαν σε διατριβές, ιστορικά και οικονομικά βιβλία, περπάτησαν στην έκταση των λιγνιτωρυχείων με πολύτιμο συνοδοιπόρο τον δρα Ευστάθιο Χιώτη (δρ Μηχανικό Μεταλλείων – Μεταλλουργό, τ. διευθυντή ΙΓΜΕ και ΔΕΠ), άκουσαν πολλές μαρτυρίες. Στις 200 σελίδες του υπάρχουν κείμενα για την πρώτη άδεια μεταλλευτικών ερευνών το 1933, την έναρξη της λειτουργίας των λιγνιτωρυχείων το 1940, τα σκοτεινά χρόνια της Κατοχής, την εκμηχάνισή τους το 1948 με χρήματα του σχεδίου Μάρσαλ, τεκμήρια και από την αναγκαστική διαχείρισή τους από το 1957 έως το 1960, αναφορές στους αγώνες του Σωματείου Μεταλλευτών Ελλάδος, οικονομικά στοιχεία και άλλα πριν πέσουν οι τίτλοι του τέλους. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κείμενο του Ευστάθιου Χιώτη για τα λιγνιτωρυχεία, τη γεωλογία τους, την αδειοδότησή τους, την παραγωγή λιγνίτη από την Καλογρέζα, όπου από το 1948 μέχρι το 1958 έφθασε τους 404.000 τόνους κ.ά. Για την έρευνα και την τεκμηρίωση του υλικού εργάστηκαν οι Φώντας Ζαβιτσάνος, Δήμητρα Κουντή, Ανθή Χαρώνη, ενώ το φωτογραφικό υλικό επιμελήθηκε η Ελένη Γλαρέντζου.
Φωτογραφία των λιγνιτωρυχείων Αλιβερίου από το αρχείο της ΔΕΗ.
Συγκινητικές είναι οι μαρτυρίες συγγενών λιγνιτωρύχων, κατοίκων της περιοχής καθώς και το ρεπορτάζ στην «Ελευθερία» του 1957, του νεαρού τότε δημοσιογράφου Φρέντυ Γερμανού, ο οποίος περιγράφει την κατάβασή του στα βάθη του λιγνιτωρυχείου και τη συνάντησή του με τους 170 απελπισμένους απεργούς πείνας της Καλογρέζας.
Ολοκληρωμένη εικόνα της εκμετάλλευσης των λιγνιτωρυχείων Καλογρέζας – Ηρακλείου, αλλά και του λεγόμενου «λιγνιτικού ζητήματος», θα δοθεί στη μεγάλη έκδοση που σχεδιάζεται, η οποία θα παρουσιάσει και στοιχεία που βγαίνουν πρώτη φορά στο φως. Σχεδιάζεται επίσης η δημιουργία ενός βιομηχανικού μουσείου, προκειμένου «να αναδειχθεί η ιστορία του τόπου και των ανθρώπων που δούλεψαν σκληρά», στο οποίο θα συνεργαστούν οι Δήμοι Ιωνίας και Ηρακλείου.