Οταν στα τέλη Μαΐου του 1945 επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη ο πρώτος επιζήσας του Ολοκαυτώματος Εβραίος, η σμπαραλιασμένη Ισραηλιτική Κοινότητα διοργάνωσε ομιλία του σε ξενοδοχείο επί της Εγνατίας Οδού για να αφηγηθεί στους εναπομείναντες ομοθρήσκους του τα όσα βίωσε στο Αουσβιτς. Μεταξύ όσων έσπευσαν να τον ακούσουν ήταν και η δεκατριάχρονη τότε Ρασέλ Κοέν, που πήγε στην εκδήλωση μαζί με τη μητέρα και τη θεία της.
«Δεν τον πιστέψαμε, είπαμε ότι αυτός δεν είναι καλά, γύρισε τρελός», αφηγείται στην «Κ».
Δέκα χρόνια μετά, η Ρασέλ Κοέν θα παντρευτεί έναν από τους 1.200 επιζήσαντες Εβραίους της Θεσσαλονίκης, τον Χάιντς Κούνιο, τον οποίο θα ακολουθήσει σε μια σταυροφορία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, για να πληροφορηθεί ο κόσμος και κυρίως οι γενιές που ακολούθησαν για το Ολοκαύτωμα. Μέχρι πριν από λίγες μέρες που ένα ατύχημα τον καθήλωσε, ο Χάιντς Κούνιο, στα 93 του χρόνια πλέον, είχε προγραμματισμένες ομιλίες σε σχολεία.
Η Εσθήρ Κοέν δεν μίλησε ποτέ για το τι πέρασε στο Αουσβιτς. «Δεν είχα κουράγιο. Δεν μου συμπαραστάθηκε κανείς».
«Ρωτούσα τον πάτερα μου πώς άντεξε και γιατί επέζησε και η απάντηση ήταν “για να μιλήσω, για να μάθει ο κόσμος τι έγινε”. Δεν ήθελαν να τον ακούσουν γιατί δεν πίστευαν ότι αυτά που άκουγαν ήταν αλήθεια», λέει η κόρη του Χέλλα. Ο Κούνιο είναι από τους λίγους επιζήσαντες που έκαναν σκοπό της ζωής τους να μην ξεχαστεί το Ολοκαύτωμα. Οι πιο πολλοί με το που γύρισαν βυθίστηκαν στην σιωπή. Απέφευγαν να μιλήσουν για τον εφιάλτη τους ακόμα και στην οικογένειά τους. Αισθάνονταν ότι δεν θα τους πιστέψει κανείς.
Κάποιοι γιατί θεωρούσαν αδιανόητο να έχουν συμβεί τέτοια πράγματα, άλλοι, χριστιανοί συμπολίτες τους, διότι είχαν βάλει στο «χέρι» τις ιδιοκτησίες τους και μερικοί, ομόθρησκοι κυρίως, έσπερναν αμφιβολίες γύρω από το πώς επέζησαν αυτοί και οι άλλοι χάθηκαν στα κρεματόρια. «Με την επιστροφή τους διήνυσαν μια μακρά περίοδο πένθους σε συνδυασμό με τις τύψεις ότι αυτοί έζησαν και πέθαναν οι άλλοι, οι δικοί τους άνθρωποι. Και μόνο τα τελευταία 15-20 χρόνια νιώθοντας ότι φεύγουν και αυτοί από τη ζωή, που ήταν οι τελευταίοι μάρτυρες, άρχισαν να μας μιλούν», λέει ο Χασδάι Καπόν, γιος του επιζήσαντος Βενιαμίν Καπόν. «Ηθελαν να μεταλαμπαδεύουν στις νεότερες γενιές αυτό που έγινε εκεί και ως ένα δείγμα τιμής στους ανθρώπους που έφυγαν. Χρειάστηκε να περάσουν χρόνια για να ξεπεράσουν το πένθος και τις τύψεις τους και να προσπαθήσουν να καταγράψουν με προφορικές ή γραπτές μαρτυρίες τα γεγονότα», προσθέτει. «Ο πατέρας μου μας μίλησε σε μεγάλη ηλικία και πήγαμε μαζί στο στρατόπεδο. Ο παππούς δεν ήθελε καν να συζητείται το θέμα».
Ο Βενιαμίν Καπόν βγήκε ζωντανός από το στρατόπεδο του Μπέργκεν Μπέλζεν και είχε μιλήσει στην «Κ» για μια σοκαριστική στιγμή, όταν αναγκάστηκαν για να κρατηθούν στη ζωή να φάνε ανθρώπινες σάρκες. «Εκεί δεν έβλεπες χώμα, μόνο νεκρούς έβλεπες, όλοι πεθαμένοι σε στοίβες και στο χώμα. Είχαμε τους νεκρούς ως μαξιλάρι, άλλος έτρωγε πεθαμένους –να μην πω ότι έτρωγα και εγώ– δεν υπήρχε φαΐ, δεν υπήρχε τίποτα…». Πώς να μιλήσει για τέτοια πράγματα στα παιδιά του;
Αντικείμενα του Χάιντς Κούνιο από το στρατόπεδο του Αουσβιτς.
«Τσακισμένες ψυχές»
«Ο πατέρας μου, Πέπο, ήταν ένας από αυτούς που βυθίστηκαν στη σιωπή, στο σπίτι μας ποτέ δεν άνοιγε αυτό το θέμα», λέει ο Θεσσαλονικιός συγγραφέας Τζέκη Φλορεντίν και αφηγείται μια συγκλονιστική ιστορία. «Οταν πήγα στις ΗΠΑ για μεταπτυχιακές σπουδές, ο καθηγητής μου πρότεινε να κάνω μια εργασία πάνω στη μαρτυρία του πατέρα μου για τα όσα έζησε στο Αουσβιτς. Ηρθα στη Θεσσαλονίκη και με ένα μαγνητόφωνο θέλησα να καταγράψω την αφήγησή του. Κάποια στιγμή στη συζήτηση μου λέει να το σταματήσω και να του δείξω την κασέτα. Την έβγαλε και την τσάκισε ποδοπατώντας την. “Πάρεις δεν πάρεις το μάστερ δεν με ενδιαφέρει γιόκα μου.
Πήγαινε τώρα να διασκεδάσεις”, μου είπε». «Ολοι όσοι επέστρεψαν ήταν τσακισμένες ψυχές», πρόσθεσε.
Είκοσι τέσσερις από τους 2.000 Ελληνες Εβραίους που επέστρεψαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης βρίσκονται σήμερα εν ζωή: Εντεκα στη Θεσσαλονίκη, άλλοι τόσοι στην Αθήνα, μια γυναίκα στη Λάρισα και η Εσθήρ Κοέν στα Ιωάννινα. Ρώτησα την Εσθήρ αν μίλησε για το τι πέρασε στο Αουσβιτς και πώς ήταν η ζωή της με την επιστροφή. «Δεν είχα κουράγιο. Δεν μου συμπαραστάθηκε κανείς. Δεν είπε ένας ή μία έλα στο σπίτι μου να φάμε μαζί. Ανθρωπος ήμουν. Ελα στη θέση μου. Θα πεθάνω και δεν υπάρχει άνθρωπος να με σηκώσει, να με θάψει. Υπάρχει χειρότερο από αυτό; Δεν υπάρχουν συγγενείς, εξολοθρεύτηκαν. Τώρα όλοι κλείστηκαν στα διαμερίσματά τους και δεν σου λένε καλημέρα».
Ποίημα του συγκρατουμένου του, Νίκου Καραγιάννη.
Ο συγγραφέας του βιβλίου «Ξανά στη Σαλονίκη, η μετέωρη επιστροφή των Ελλήνων Εβραίων στον γενέθλιο τόπο τους – 1945-1946» Λεόν Ναρ λέει: «Δεν μίλησαν λόγω της λεηλασίας των περιουσιών τους, δεν μίλησαν γιατί κάποιοι επίσημοι φορείς ανέχονταν να λειτουργεί μια συναγωγή ως ταβέρνα, δεν μίλησαν γιατί το παμπάλαιο νεκροταφείο της κοινότητας καταστράφηκε συθέμελα. Επειτα από όλα αυτά, λοιπόν, εξακολουθούν κάποιοι να αναρωτιούνται γιατί αυτοί που επέστρεψαν “Ξανά στη Σαλονίκη” δεν μίλησαν για όσα είχαν βιώσει παρά μόνο αρκετές δεκαετίες αργότερα. Θέλω να πιστεύω, πως οι σκιές πάνω από τη Θεσσαλονίκη αλλά και από ολόκληρη τη χώρα είναι ασθενείς και μειοψηφικές πια».
Ημέρα Μνήμης
Φόρο τιμής στους εξοντωθέντες Ελληνες Εβραίους και γενικότερα στα θύματα του Ολοκαυτώματος θα αποτίσει αύριο στο Αουσβιτς ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, εκπροσωπώντας την Ελλάδα στην ετήσια Ημέρα Μνήμης, ενώ στο Ισραήλ βρέθηκε την Πέμπτη ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος για να συμμετάσχει στην παγκόσμια διάσκεψη για τον αντισημιτισμό και το Ολοκαύτωμα. Επ’ αφορμή, η «Κ» δημοσιεύει επιστολή του τέως προέδρου της Γερμανίας Γιόαχιμ Γκάουκ, προς την Iσραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων, με την οποία εκδηλώνει «πόνο και ντροπή» για «το άπειρο κακό που βίωσαν οι Εβραίοι της Ευρώπης και οι άνθρωποι της Κοινότητάς σας προ επτά δεκαετιών από τους Γερμανούς». Η επιστολή προς τον πρόεδρο των Εβραίων των Ιωαννίνων και νυν δήμαρχο κ. Μωυσή Ελισάφ εστάλη από τον κ. Γκάουκ μετά την επίσκεψή του τον Μάρτιο του 2014 στα Ιωάννινα και την κατάθεση στεφάνου τόσο για τους εξολοθρευθέντες Εβραίους της πόλης όσο και το ολοκαύτωμα του χωριού Λυγκιάδες. «Η φιλία μεταξύ Ελλάδος και Γερμανίας είναι ένα ανεκτίμητο καλό. Είναι συνδεδεμένη με την εντολή να δραστηριοποιηθούμε ενεργά και στο μέλλον για την ειρήνη, την αλληλοκατανόηση και τον σεβασμό των γενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων», σημείωνε. Καθώς έχουν μείνει ελάχιστοι ζωντανοί μάρτυρες της φρίκης των κρεματορίων –είκοσι τέσσερις μόνο στην Ελλάδα– οι αφηγήσεις παιδιών επιζησάντων για το πώς βίωσαν τη σιωπή των γονέων τους, αποκτούν ξεχωριστό ιστορικό ενδιαφέρον.