Νίκη Αϊντενάιερ
Φιλόλογος, μεταφράστρια, εκδότρια
Της χάρισε την αιώνια ζωή
Η τελευταία της δημοσιευμένη συλλογή που κρατώ στα χέρια μου είναι του 2016, με την ιδιόχειρη αφιέρωσή της στον άντρα μου, κι εμένα: «Ανω τελεία». Προφητικός τίτλος; Ηταν ο Αντώνης Φωστιέρης που μου επισήμανε στο τηλέφωνο: Ευτυχώς που δεν λέγεται: Τελεία και παύλα! Γιατί η Δημουλά ήταν «φανατική της ύπαρξης» και όταν τη ρώτησαν ποια θα ήταν η μεγαλύτερή της επιθυμία, απάντησε: η αθανασία! Ακόμη και με μιαν απλή περιδιάβαση στο έργο της διαπιστώνουμε ότι ο θάνατος επανέρχεται συχνά, είναι πάντα το κατεξοχήν απευκταίο, το άδικο, το καταραμένο, το αήττητο, έστω και αν «το συνεχές του κόσμου» το έπλασε η ανάγκη του φόβου του θανάτου, που δεν αφήνει κανέναν απτόητο, ούτε καν την αγάπη. Η ποίηση όμως; Ποτέ δεν φοβήθηκε τον θάνατο, και η ποίηση της μεγάλης θεραπαινίδας της τής έχει χαρίσει την αιώνια ζωή.
Γιάννης Δούκας
Ποιητής
Εστρεψε το βλέμμα στα παραμελημένα
Αχαρο ν’ αποτιμάς έναν άνθρωπο όταν έχει μόλις πεθάνει κι είναι, γι’ αυτό, βιαίως ανεσταλμένο το αμφίδρομο – σε δεύτερο χρόνο, μόνο, θ’ ανασυσταθεί, μέσω της μνήμης, της ανάγνωσης. Μπορώ να πω ότι της οφείλω πολλά: δεν υπήρξα κοντινός της, ως προς τον αριθμό των συναντήσεων ή τη συχνότητα της επικοινωνίας (το μετανιώνω πικρά), αλλά ευλογήθηκα με την τρυφερότητα του βλέμματος και την αγαπητική γενναιοδωρία των χειρονομιών της. Είχε μεγάλη εμβέλεια φωνής, ασύγκριτη για τα δεδομένα της εποχής, και μιαν απλότητα παραπλανητική, που έμοιαζε να παγιδεύει τον αναγνώστη, να τον φέρνει ανύποπτο εμπρός στην καίρια σκέψη, το καταιγιστικό συμπέρασμα. Εστρεψε το βλέμμα στα καθημερινά, τα παραμελημένα και μας εξασφάλισε μεθοδολογίες για να το πράξουμε κι εμείς, ζώντας ή γράφοντας. Προπονήθηκε στην ενδελεχή, διαβρωτική παρατήρηση, εμβάθυνε στη λεπτομέρεια, ανέδειξε την κρυμμένη ουσία της. Μεταμόρφωσε την ιδιωτική επικράτεια και τον μύχιο στοχασμό σε υψηλή τέχνη. Πολλοί βρήκαν δύσκολο να της συγχωρέσουν τη δυνατότητα ν’ απευθυνθεί στο ευρύτερο κοινό. Πολλοί στάθηκαν ανελέητοι απέναντι στην καθομιλουμένη ειλικρίνειά της. Ισως οι μεν αναζητώντας την ασφάλεια του στενού πεδίου, οι δε προβάλλοντας πάνω της μιαν αντίληψη του διανοουμένου που αίρει τις αμαρτίες μιας κοινωνίας άλλοτε εφησυχασμένης, άλλοτε αποκτηνωμένης. Θα τη θυμόμαστε, θα τη μνημονεύουμε. Στην απελπισία μας για την ύπαρξη, από τη δική της απελπισία –και από το πώς, πόσο την υπέσκαψε– θα έχουμε να παρηγορηθούμε.
Ντίνος Σιώτης
Ποιητής, εκδότης
Εκανε οικείο το ανοίκειο
H ποίηση, πυκνή και απαιτητική, παρέμενε σε ανοιχτή γραμμή με την έκπληξη και τον αιφνιδιασμό. Ποίηση στοχαστικά και στωικά ανθρωπιστική γιατί μεγαλώνει τη θέα της αντίληψης, ένας ευρυγώνιος φακός που μας κάνει να βλέπουμε τη ζωή για πρώτη φορά. Κατόρθωμά της ήταν ότι ανέβασε ψηλά τον πήχυ. Ετσι έβαλε τα γυαλιά, αναδρομικά, σε ποιητές ακόμη και της γενιάς του ’30. Η συλλογή της «Το λίγο του κόσμου» το 1972 είναι βαθιά τομή στην ελληνική ποίηση. Με στοιχεία μετανεωτερικότητας, μείγμα απλής γλώσσας και δροσερού ύφους, προσιτή στο ευρύ κοινό. Δύσκολο το να συνδιαλέγεται ταυτόχρονα με τη λήθη και τη μνήμη, τη φθορά και το απροσδόκητο, το εφήμερο βίωμα και την υπαρξιακή περιπέτεια. Εσπρωξε τη γλώσσα πέρα από τα όριά της. Με ώριμη, διαρκή συνομιλία με τον χρόνο και τον άνθρωπο, έκανε οικείο το ανοίκειο φέρνοντας χιλιάδες αναγνώστες στην ποίηση. Αυτή είναι η μεγάλη της νίκη: Ανανέωσε τον ποιητικό λόγο αποκαλύπτοντας την αλήθεια της ζωής.
Γιαν Χένρικ Σβαν,
Μαργαρίτα Μέλμπεργκ
Μεταφραστές
Οι φευγαλέες στιγμές
Μόλις αρχίζει να φέγγει ο ανοιξιάτικος ήλιος φτάνει η είδηση του θανάτου της Κικής Δημουλά. Εντός μας ηχεί ο στίχος «όχι δεν είμαι λυπημένη» στο ποίημα που διαβάζει με τη βραχνή, τρυφερή φωνή της. Οχι, η ζωή δεν την έκανε λυπημένη. Διατήρησε τη στωικότητα, την πεποίθηση πως αν όλα ερημώσουν θα απομείνει η θάλασσα. Ο αυτοσαρκασμός, το χιούμορ, τα μεγάλα ευρηματικά ποιήματα, γραμμένα από γυναικεία, αισθαντική σκοπιά, κέρδισαν γρήγορα το σουηδικό κοινό. Οταν το 2016 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ellerströms η ανθολογία «Στην ξενιτιά του σώματος», έλαβε εξαιρετικές κριτικές. Το ίδιο καλοκαίρι, η σουηδική ραδιοφωνία την επέλεξε ως ποιήτρια του μήνα. Οι φευγαλέες στιγμές δεσπόζουν στην ποίησή της. Η άνοιξη ήταν η γλυκόπικρη εποχή της, αυτή που ονόμαζε η πιο μικρή μέρα του Θεού, αφού τόσο γρήγορα μεταμορφώνεται σε φθινόπωρο. Αν η ζωή μιας γυναίκας μπορεί να μοιραστεί σε εποχές, η Δημουλά έγραφε για το φθινόπωρο. Η ποίησή της τρίζει στα ξερά φύλλα. Κάποτε υπήρχε θάλασσα παντού. Οι παραλίες είχαν κόσμο. Τώρα η Κική τύλιξε την πετσέτα της και βγήκε από την εικόνα. Η θάλασσα είναι άδεια, έρημη μπροστά μας.
Νικόλας Ζώης
Η διεθνής εμβέλειά της
Αν και είναι ελαφρώς άκομψο στην περίπτωση της Κικής Δημουλά, τα νούμερα (αυτή η σκληρή παραμετροποίηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας) κάτι λένε: οι εκδόσεις Ικαρος, από το 1998 που ξεκίνησε η συνεργασία τους με την ποιήτρια, έχουν διαθέσει περίπου 120.000 αντίτυπα των έργων της. Αραγε οφείλονται στην «παραπλανητική απλότητά» της; Στην ευθυγράμμιση μοντερνιστικών γλωσσικών εγχειρημάτων με την αποτύπωση εμπειριών ακόμα και μετανεωτερικής προέλευσης; Ή φταίει που, ακόμα και αν δεχτούμε όσα απέδιδαν στη Δημουλά πιο δύστροποι σχολιαστές –βερμπαλισμό, αυτοαναφορικότητα–, τα επιτελούσε μαλακώνοντας τις ψυχές; Ισως αρμόδιοι να απαντήσουν είναι όσοι μιλούν στο αφιέρωμα που ακολουθεί. Μεταξύ άλλων, γιατί τεκμηριώνουν τη διεθνή εμβέλειά της.
«Ηταν ποιήτρια με κάθε πόρο του δέρματός της»
«Προκειμένου να μιλήσει για τη λήθη, την απουσία και τον αποχωρισμό, για τον χρόνο και για τη δυσκολία να αιχμαλωτιστεί, η Κική Δημουλά μεταμορφώνει τις λέξεις, τη λειτουργία, τη φύση τους». ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΜΩΡΑΚΗ
Νίκος Δήμου
Συγγραφέας
Πέρασε στο μη-ον
«Το μοναδικό θέμα της Δημουλά είναι το σταδιακό ή αιφνίδιο πέρασμα από το ον στο μη-ον. Το πέρασμα που ονομάζεται χρόνος, φθορά η θάνατος. Μερικές φορές η Δ. αντιστρέφει το θέμα της: πρόκειται τότε για το πέρασμα από το μη-ον στο ον, δηλαδή τη μνήμη». Το απόσπασμα αυτό είναι από το πρώτο μου δοκίμιο για την ποίηση της Κικής Δημουλά που γράφτηκε το 1989. Τώρα η Κική πέρασε στο μη-ον –που το πολιορκούσε μία ζωή– και ταυτόχρονα στη δική μας μνήμη. Ερωτεύθηκα αυτή την ποίηση διαβάζοντας «Το Λίγο του Κόσμου» και αμέσως έγραψα γι’ αυτή. Σε μία ραδιοφωνική συνέντευξη είπα τη φράση: «Η καλύτερη Ελληνίδα ποιήτρια μετά τη Σαπφώ». Τη φράση αυτή χρησιμοποίησε ο David Connoly στην ανθολογία του. Και οι εκδόσεις Gallimard παρουσίασαν μία ανθολογία από την παγκόσμια γυναικεία ποίηση, με τον υπότιτλο «Από τη Σαπφώ στη Δημουλά». Το δοκίμιό μου «Στην τετράγωνη νύχτα της φωτογραφίας» (1991), αποτελεί τον πρόλογο στην έκδοση του Michel Volkovitch (Το «Λίγο του Κόσμου» και το «Χαίρε Ποτέ», 2010) στην σειρά Poesie του Gallimard. Αναφέρω όλα αυτά τα γεγονότα γιατί πλαισιώνουν την εκτόξευση της Κικής Δημουλά στο ποιητικό στερέωμα. Αλλά και από αμηχανία, γιατί μου είναι ακόμα αδύνατο να την κλάψω. Αναρωτιέμαι μάλιστα αν θα μπορέσω να την κλάψω ποτέ, έτσι που από νωρίς είχε τοποθετήσει τον εαυτό της βαθιά μέσα στον θάνατο.
Σεσίλ Ιγγλέση-Μαργέλλου
Mεταφράστρια
Βελούδινη και κοφτερή
Πλησίασα την Κική Δημουλά το 2008, δεν θυμάμαι σε ποια εκδήλωση της συστήθηκα και της είπα «θα ήθελα να εκδώσω την ποίησή σας στα αγγλικά» (τότε δεν ήξερα ότι θα είχα την πελώρια τύχη και την τιμή να τη μεταφράσω). Με κοίταξε με ελαφρά απορία και μια κάποια ειρωνική δυσπιστία, «από πού ξεφύτρωσε τώρα αυτή;» και το ξέχασε. Της το ξαναθύμισα γρήγορα, κι εκείνη συναίνεσε πολύ απλά, καταδεκτικά, χωρίς ερωτήσεις, χωρίς απαιτήσεις. Μ’ εμπιστεύθηκε. Ετσι ξεκίνησε η πολύχρονη συνύπαρξή μου με την ίδια και το ασύγκριτο έργο της. Με την ίδια και το έργο της; Είναι πλεονασμός. Η Κική ήταν όπως το έργο της, ήταν το έργο της: πληθωρική, χειμαρρώδης, γενναιόδωρη, βελούδινη και κοφτερή, θλιμμένη και απίστευτα αστεία, προσιτή και απροσπέλαστη, πεζή και ταυτόχρονα εποχούμενη στους αιθέρες. Ηταν ποιήτρια με κάθε πόρο του δέρματός της, πηγαία και σαν άκοπα εμπνευσμένη, σε όλα, με όλα: όταν μιλούσε στο τηλέφωνο, όταν συμβούλευε ή έκρινε, όταν έγραφε αυτόγραφα, κάρτες που συνόδευαν λουλούδια και δώρα (δεν σταματούσε να δωρίζει), επιστολές. Τα ποιήματά της τα μοιράζομαι με τους μυριάδες έκθαμβους αναγνώστες της, Ελληνες και ξένους. Αλλά, οι επιστολές της, γραμμένες με μια μονοκοντυλιά, μ’ ελάχιστα σβησίματα και μουντζούρες, είναι ο μυστικός, καταδικός μου θησαυρός. Σε μία από αυτές, μου έγραφε: «Την αγαπώ τόσο πολύ που δεν προλαβαίνω να ξοδέψω τα αποθέματα της αγάπης μου· αν ήμουν τριάντα χρόνια νεότερη, θα την αγαπούσα με το πάσο μου». Θα μου λείψουν, όπως θα λείψουν στο πανελλήνιο, τ’ αριστουργήματα που μπορούσε ακόμα να γράψει. Θα μου λείψουν η σοφία, το χιούμορ, η βραχνή φωνή της, το τρυφερά σκωπτικό της βλέμμα, η έγνοια της. Αλλά, τίποτα δεν μ’ εμποδίζει να την αγαπώ με το πάσο μου. Οσο ζω.
Ντέιβιντ Κόνολι
Μεταφραστής
Οι δυσκολίες του μεταφραστή
Ποιήματα της Κικής Δημουλά έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχουν δημοσιευθεί σε περιοδικά, ανθολογίες και αυτοτελή βιβλία. Κι όμως παρατηρείται μια σχετική αμηχανία και περιορισμένο ενδιαφέρον των μεταφραστών, συγκριτικά πάντα με την εγχώρια αποδοχή του έργου της. Δεδομένου ότι η ποιητική τέχνη της Δημουλά στηρίζεται σε τόσο μεγάλο βαθμό στην αιρετική χρήση της ελληνικής γλώσσας, εξυπακούεται ότι ο επίδοξος μεταφραστής της έχει να αντιμετωπίσει ιδιαίτερες δυσκολίες. Π.χ. στην ποίησή της, μεταξύ άλλων, παρατηρούμε: απροσδόκητα ζεύγη λέξεων, λεκτικές επινοήσεις και νεολογισμούς, την επιθετοποίηση ουσιαστικών, την ουσιαστικοποίηση χρονικών-τοπικών-τροπικών επιρρημάτων αλλά και ρημάτων, ρήματα σε χρήση απαρεμφάτου, την απουσία άρθρων, χείμαρρους λέξεων χωρίς ενδιάμεση στίξη, τα ανακόλουθα, τα ανανταπόδοτα και κυρίως, βέβαια, τον πανταχού παρόντα ανθρωπομορφισμό αφηρημένων εννοιών μαζί με τη συνακόλουθη μετωνυμία που αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της προσωπικής της ποιητικής γραμματικής. Γιατί λοιπόν να επιμένει ο μεταφραστής μπροστά σ’ εκείνες τις ιδιαίτερες μεταφραστικές δυσκολίες; Σε τι μπορεί να αποσκοπεί ο μεταφραστής που αποφασίζει να ασχοληθεί με την ποίησή της; Οταν ρωτήθηκε σε μια συνέντευξή της σε τι αποσκοπεί κάποιος που αποφασίζει να ασχοληθεί με την ποίηση, η Δημουλά απάντησε μεταξύ άλλων: «Δεν αποκλείεται […] η επιμονή να θέλεις να δρέψεις κάτι που δεν το φτάνεις, αυτή να είναι που αποφασίζει να γίνεις ποιητής». Πόσο μάλλον, προσθέτω εγώ, να γίνεις μεταφραστής της ποίησης και δη της Κικής Δημουλά.
Αν-Λορ Μπριζάκ-Σραϊμπί
Υπεύθυνη της σύγχρονης ελληνικής συλλογής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας
Ενα υλικό ζωντανό και εν κινήσει
Ο κόσμος των ελληνικών γραμμάτων πενθεί: μετά την απώλεια μεγάλων μορφών της ποίησης του 20ού αιώνα, του Νάνου Βαλαωρίτη, του Χριστόφορου Λιοντάκη και της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, μόλις «χάθηκε» η Κική Δημουλά, προκαλώντας στην Ελλάδα και στη Γαλλία σε όσους τη γνώριζαν, αληθινή συγκίνηση. Το γαλλόφωνο κοινό είχε τη δυνατότητα να διαβάσει ποιήματά της από το 1995, χάρη στη δίγλωσση έκδοση «Du peu de monde et autres poèmes» («Το λίγο του κόσμου και άλλα ποιήματα», εκδ. La Différence) σε μετάφραση της Μαρτίν Πλατώ-Ζυγούνα. Η μεταφράστρια έδωσε έμφαση στη γλωσσική επινοητικότητα της ποιήτριας: στο παιχνίδι της με τις πολλές διαστρωματώσεις της ελληνικής γλώσσας, τους ανάμεικτους αρχαϊσμούς, τους νεωτερισμούς και τους νεολογισμούς της, όλα κατανεμημένα σε κάθε επίπεδο του ύφους της και ζυμωμένα σε ένα υλικό ζωντανό και εν κινήσει. Προκειμένου να μιλήσει για τη λήθη, την απουσία και τον αποχωρισμό, για τον χρόνο και για τη δυσκολία να αιχμαλωτιστεί, η Κική Δημουλά μεταμορφώνει τις λέξεις, τη λειτουργία, τη φύση τους: «Χαίρε Ποτέ-Je te salue Jamais». Αλλοι μεταφραστές ή σχολιαστές υπογράμμισαν με τη σειρά τους διαφορετικές πτυχές του έργου της, ανοίγοντας την πόρτα στον πλούτο του σύμπαντός της: στη διαρκή ενασχόληση με τη μνήμη η οποία «παίρνει τη μορφή μιας φωτογραφίας» (Νίκος Δήμου, πρόλογος στην έκδοση του οίκου Gallimard «Le peu de monde et Je te salue Jamais» σε μετάφραση του Μισέλ Βόλκοβιτς – «Το Λίγο του Κόσμου» και «Χαίρε Ποτέ») ή σε μια ολόκληρη σύγχρονη καθημερινότητα που ενίοτε ξεδιπλώνεται με μορφή τετριμμένη (Εριντίς Τρισόν-Μιλσανί, στο «Anthologie de Kiki Dimoula», εκδ. L’Harmattan, 2007). Εδώ και λίγους μήνες, η Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας παρέχει στο κοινό της ελεύθερο δανεισμό του έργου της Κικής Δημουλά στα ελληνικά και στα γαλλικά.
Πάολα Μαρία Μινούτσι
Καθηγήτρια νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας, μεταφράστρια
Συνέδεσε το αισθητό με ό,τι το υπερβαίνει
Συνάντησα την Κική Δημουλά και την αγάπησα αμέσως, πριν από πολλά χρόνια. Η πραγματική γνωριμία μαζί της, όμως, έγινε χάρη στη μετάφραση της ποίησής της που έκανα στα ιταλικά, γιατί η προσπάθεια να περάσει στη γλώσσα σου ένας ποιητής, που διάλεξες και που αγαπάς, προϋποθέτει μια σχέση πραγματικής ενσυναίσθησης, συγκινήσεων, αισθήσεων, αισθημάτων που κρύβονται σ’ένα στίχο, σ’ένα ποίημα. Αυτό που με εντυπωσίασε περισσότερο είναι η διαύγειά της και η ικανότητά της να συνδέει το αισθητό με ό,τι το υπερβαίνει. Πίσω από αυτή την πορεία, που αποτελεί και την ποιητική της, κρύβεται ένας ακριβής, βαθύς, έντονος τρόπος να ζεις την καθημερινή πραγματικότητα. Αυτήν την πραγματικότητα, πολλές φορές, από αδιαφορία ή γοητευμένοι μόνο από όσα θεωρούμε σημαντικά, καταλήγουμε να την υποτιμούμε, τυλιγμένοι στην τυφλότητα των αισθήσεων, χωρίς να καταλάβουμε το βαθύ νόημα που βρίσκεται μέσα στα μικρότερα γεγονότα. Έτσι, και το παραμικρό περιστατικό (η σκόνη, η φωλιά ενός πελαργού, η πρεσβυωπία, τα γυαλιά) γίνεται μια μεταφορά για τις πιο βαθιές υπαρξιακές έννοιες και η ποίησή της ένα μήνυμα που μας καλεί να διαβάσουμε με καθαρό βλέμμα την έστω ανεπαίσθητη πραγματικότητα που μας περιβάλλει, και, κυρίως, δια μέσου αυτής, να διαβάσουμε τον εαυτό μας.