«Nothing breaks like a heart» δηλαδή «τίποτα δεν ραγίζει σαν την καρδιά» μας τραγουδάει η διάσημη τραγουδίστρια Miley Cyrus δίνοντάς μας την τέλεια αφορμή να μιλήσουμε για το ψυχικό τραύμα. Πως η ψυχανάλυση του 21ου αιώνα συλλαμβάνει θεωρητικά το τραύμα και πως το αντιμετωπίζει θεραπευτικά;
Πραγματικό
Η ανανεωμένη ψυχανάλυση βρίσκεται με το βλέμμα της στραμμένο σε αυτό που ονομάζεται Πραγματικό. Το Πραγματικό, ψυχαναλυτικά μιλώντας, δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα αλλά ορίζεται και ως το αποτέλεσμα μιας τραυματικής, τυχαίας συνάντησης. Ο ρους της ζωής φέρνει αναπόφευκτα τους ανθρώπους αντιμέτωπους με το Πραγματικό το οποίο μπορεί να πάρει τη μορφή του ακραίου άγχους, μιας αινιγματικής εμπειρίας, του ψυχικού τραύματος. Μια ξαφνική απώλεια, ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα, μια οικονομική κρίση, μια τρομοκρατική επίθεση, μια οριστική ρήξη με ένα αγαπημένο πρόσωπο αποτελούν κάποιες από τις καταστάσεις της ζωής που μπορούν να ενσαρκώσουν το Πραγματικό. Το Πραγματικό απαντάται επίσης σε φυσικές καταστροφές όπως είναι το τσουνάμι, οι καταστροφικοί σεισμοί. Το συναντάμε και στην πανδημία που βιώνουμε αυτή την περίοδο. Τι είναι αυτό όμως που κάνει την συνάντηση με το Πραγματικό τόσο τραυματική;
Ας υποθέσουμε ότι σε κανονικές συνθήκες, στην διάρκεια της εργασιακής μας ημέρας, είχαμε μια έντονη σύγκρουση ή ότι γυρνώντας σπίτι μας γίναμε μάρτυρες ενός βίαιου επεισοδίου. Συνήθως, η αντίδρασή μας μετά από τέτοια συμβάντα τα οποία είναι σίγουρα δυσάρεστα όχι όμως και δραματικά, είναι να σπεύσουμε να μιλήσουμε ή να τηλεφωνήσουμε σε ένα οικείο μας πρόσωπο. Με άλλα λόγια, προσπαθούμε με τη βοήθεια του λόγου, του Συμβολικού, όπως αποκαλούμε στην Ψυχανάλυση να τιθασεύσουμε, να πλαισιώσουμε την εμπειρία που υποστήκαμε.
Ας πάρουμε τώρα την περίπτωση ενός τραγικού γεγονότος όπως την δολοφονική πυρκαγιά στο Μάτι. Η φράση η οποία επαναλαμβανόταν από τα χείλη του κόσμου ήταν η εξής: « Δεν υπάρχουν λόγια να περιγράψουν αυτό που συνέβη» και φυσικά όχι τυχαία. Η έκρηξη του Πραγματικού απογυμνώνει την αδυναμία του Συμβολικού. Δηλαδή, η εμπλοκή μας σε μια τραγική, επείγουσα και πολλές φορές τυχαία συγκυρία αποκαλύπτει ότι οι λέξεις αδυνατούν να τα χωρέσουν όλα. Η συνάντησή μας με το πραγματικό είναι τραυματική γιατί κάνει τις συμβολικές και φαντασιακές μας άμυνες, ικανές σε άλλες περιπτώσεις να μας στηρίξουν, εν προκειμένω, να ραγίσουν!
Συμπτωματικές Λύσεις
Ως ομιλ-όντα ξοδεύουμε την ζωή μας προσπαθώντας να δώσουμε νόημα στις καταστάσεις που μας συμβαίνουν με την βοήθεια της γλώσσας και της φαντασίας. Στις περιπτώσεις που σκοντάφτουμε στο Πραγματικό τα παραπάνω δεκανίκια δεν υπάρχουν, καθώς το νόημα στις άκρως τραυματικές καταστάσεις αποκλείεται. Τα απομεινάρια μιας φυσικής καταστροφής αναδεικνύουν ότι παρόμοιες βιωμένες εμπειρίες δεν διέπονται από νόμους και κανόνες που πριμοδοτούν το νόημα και την λογική. Αντιθέτως, η τελευταία δίνει τη θέση της στο χάος.
Η πανδημία, ως συλλογικά τραυματική κατάσταση, μας πλήττει μαζικά και σε διάφορα επίπεδα όπως αυτό του υγειονομικού, του κοινωνικού και του οικονομικού. Παρόλα αυτά, ο καθένας μας στο Πραγματικό του κορωνοϊού απαντάει ξεχωριστά και ιδού ορισμένες ψυχικές απαντήσεις: ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα ·κάποιοι πλένουν τα χέρια τους τριάντα φορές ημερησίως, υστερικές σωματομετατροπές ·άλλοι υποφέρουν από στομαχόπονο χωρίς οργανική αιτία, ορισμένοι βρίσκουν καταφύγιο σε μια έντονη νοσταλγία στο παρελθόν και στην (δήθεν) ασφάλειά του ή αναισθητοποιούν το σώμα μέσω του αλκοόλ. Παράλληλα, παρατηρούμε μια μερίδα του κόσμου να καταφεύγει στη φαντασίωση και στις παρεξηγήσεις της, μια άλλη στην επινόηση και την δημιουργία, μια τρίτη στην αγάπη. Απαντώντας ενικά σε μια γενικευμένα τραυματική κατάσταση, το τραύμα καθίσταται ιδιωτικό, ακριβώς γιατί ο καθένας τραυματίζεται διαφορετικά.
Οι ποικίλες συμπτωματικές λύσεις που οι άνθρωποι δίνουν σε τέτοιες καταστάσεις ενέχουν ένα παράδοξο. Από την μια πλευρά ενδεχομένως να μας ταλαιπωρούν από την άλλη όμως μας εξασφαλίζουν μια προστασία έναντι ενός ανυπόφορου. Ορισμένα συμπτώματα ως λύσεις σε τραύματα δεν είναι απαραιτήτως κακά. Τι θα συμβεί όμως όταν η λύση που δώσαμε βλάπτει την ενότητα μας ή όταν το σύμπτωμά μας ανακινήσει ένα ερώτημα σχετικά με τον ψυχικό πόνο του καθενός και της καθεμιάς μας; Τότε συνήθως είναι η στιγμή που οι άνθρωποι χτυπούν την πόρτα του ψυχαναλυτή. Πως η ψυχανάλυση μπορεί να απαντήσει σε τέτοιες κρίσιμες καμπές;
Ψυχαναλυτικά επείγοντα
Η συλλογιστική πορεία που ακολουθούμε μας φέρνει αντιμέτωπους με ένα ερώτημα. Πως θα αντιμετωπιστεί από την ψυχανάλυση μια εμπειρία της τάξεως του πραγματικού, την οποία τα λόγια αδυνατούν να αφομοιώσουν, όταν το βασικό όπλο της ψυχανάλυσης είναι ο λόγος; Η ψυχανάλυση αποκτά σάρκα και οστά μέσα από την ομιλία, αυτό όμως δεν την καθιστά μια γλωσσολογική ανάλυση, αλλά αντιθέτως μια εμπειρία ψυχική αλλά και σωματική, καθώς τα λόγια διαπερνούν το σώμα. Απέναντι στο ανείπωτο του τραύματος η ψυχανάλυση μας προσκαλεί να μην απαντήσουμε με σιωπή!
Η ψυχανάλυση καθίσταται ένας ιδιαίτερος τρόπος ομιλίας που μοιάζει με μονόλογο, εκτός των παρεμβάσεων του αναλυτή. Ανάμεσα στα χαρακτηριστικά αυτού του μονολόγου είναι και ο ελεύθερος συνειρμός. Ο τελευταίος μας δίνει την δυνατότητα να πούμε ότι θέλουμε, χωρίς να το σκεφτούμε απαραίτητα, χωρίς να το επιλέξουμε και κυρίως χωρίς να κριθούμε. Μιλώντας με αυτό τον τρόπο οι ενδογενείς και εξωγενείς απαιτήσεις χαλαρώνουν και αυτό από μόνο του επιφέρει καταπραϋντικά αποτελέσματα. Πέραν τούτου όμως, αυτό το στυλ ομιλίας ανοίγει την πόρτα σε ερωτήματα μακριά από δόγματα, απωθημένα, αναπάντεχες λεπτομέρειες, αστραπιαίες συνδέσεις και εκκωφαντικές σιωπές. Ο ελεύθερος συνειρμός συναντά την αρχή της αιτιοκρατίας όπου τίποτα δεν είναι τυχαίο. Ακόμα και ασήμαντες κατ’ εμάς φράσεις ενδεχομένως να έχουν το ειδικό τους βάρος. Ο αναλυτής είναι εκεί για να εγγυηθεί ότι όλα τα παραπάνω θα αξιοποιηθούν, να μας βοηθήσει να ενώσουμε τις σκόρπιες τελείες, να μας κάνει να ακούσουμε τα παράδοξα που λέμε και να ερμηνεύσει αυτό που το ψυχικό μας βάσανο θέλει να πει!
Η ψυχανάλυση τονίζει την στενή σχέση μεταξύ δημιουργίας και ομιλίας. Η δύναμη των λέξεων, των σημαινόντων όπως λέμε στην ψυχανάλυση, έγκειται στην πλαστικότητα τους. Εξαιτίας της μετάθεσης τους, της δυνατότητάς τους να μην μένουν στην ίδια θέση μπορούν επανατοποθετώντας τες δημιουργικά εντός του λόγου να μας απεγκλωβίσουν από τραυματικές καθηλώσεις. Μιλώντας για το τι μας τραυμάτισε και πως κατασκευάζουμε την δική μας προσωπική ιστορία. Με αυτόν τον τρόπο μεταφερόμαστε από το χάος του Πραγματικού στην, εκ των υστέρων, κατασκευή της λογικής και του νοήματος. Από αυτήν την δημιουργική θέση εκφοράς του λόγου δεν μιλιόμαστε από τα τραυματικά γεγονότα αλλά μιλάμε για αυτά, χτίζοντας μια γνώση που να μας αφορά γύρω από αυτά.
Αντί επιλόγου, θα αναφερθούμε στην κλινική περίπτωση ενός ναυτικού που επέζησε από ένα ναυάγιο. Πρόκειται για έναν άνθρωπο με χαρακτηριστική δύναμη για την ζωή όμως οι επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες, μετά το τραυματικό γεγονός, τον έφεραν στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι. Οι επεξεργασίες του τον οδήγησαν να αντιληφθεί μεταξύ άλλων ότι η αγάπη του για την θάλασσα τον κρατούσε σε απόσταση ασφαλείας από φουρτούνες της στεριάς και από οικογενειακούς σκοπέλους. Το Πραγματικό του ναυαγίου όχι μόνο τον τραυμάτισε ψυχικά αλλά ανέσυρε από τον βυθό το δικό του ναυάγιο. Ποτέ δε θα είμαστε απόλυτα προετοιμασμένοι για το τραύμα και η αναπάντεχη συνάντησή μας με το Πραγματικό πάντα θα μας ξαφνιάζει για να μας υπενθυμίζει την τρωτή ανθρώπινη φύση μας. Οι άνθρωποι που δέχονται την πρόκληση της ψυχανάλυσης στη ζωή τους ουσιαστικά χαράσσουν μια ανάποδη διαδρομή. Από το Πραγματικό, από το τραυματικό γεγονός, με την βοήθεια των συμβολικών και φαντασιακών κατασκευών που θα παράξουν εντός της ανάλυσης επανεκκινούν την ζωή τους.
τιτρώσκω=τραυματίζω, πληγώνω
(αρχαία λ., αρχικώς «τραυματίζω, πληγώνω», που συνδέεται ετυμολογικά με το αρχ. τείρω «τρυπώ» και με ευρεία ετυμολογική οικογένεια, στην οποία ανήκουν οι λ. τέρμα, τρίβω, τερηδόνα, τρωτός, τραύμα, τόρνος, τρυπώ, τα σύνθετα διά-τρητος και διά-τορος κ.ά. Σήμερα χρησιμοποιείται μόνο στους συνοπτικούς και συντελικούς χρόνους [έτρωσα, ετρώθη, έχει τρωθεί] ή στη μετοχή παθητικού αορίστου τρωθείς)- Λεξικό Μπαμπινιώτη
*Η Ηρώ Ζουμποπούλου είναι ψυχαναλύτρια.