Οι έννοιες του χρόνου και του χώρου έχουν απασχολήσει τις θετικές επιστήμες των μαθηματικών και της φυσικής, τις ανθρωποκεντρικές, την φιλοσοφία, την αρχιτεκτονική και λοιπές τέχνες. Από που κατάγεται ο χρόνος και πως σχετίζεται με την αλήθεια; Υπάρχει κάτι που ο χρόνος δεν μπορεί να αγγίξει; Από τον Νευτώνειο απόλυτο και ανεξάρτητο χαρακτήρα του χρόνου, την Αριστοτελική εξάρτηση του χρόνου από την κίνηση, την σχετικότητα του χρόνου σύμφωνα με τον Αϊνστάιν, μέχρι την μουσική ως τέχνη του χρόνου και την αρχιτεκτονική ως τέχνη του χώρου, ο χώρος και ο χρόνος αποτελούν θεμελιώδεις διαστάσεις της ανθρώπινης εμπειρίας.
Παράλληλα με τους όρους του χρόνου και τον χώρου ασχολείται και η ψυχανάλυση. Ποια η σχέση που αναπτύχθηκε εν μέσω πανδημίας με τον χρόνο και τον χώρο και ποια η επίδραση αυτής της δυαδικής σχέσης στον ανθρώπινο ψυχισμό; Ο θεμελιώδης προσανατολισμός της ψυχανάλυσης είναι η υποκειμενικότητα και η απάντηση δεν είναι μια. Αντιθέτως, η ευρεία γκάμα των ξεχωριστών ανθρώπινων ιστοριών που εκτυλίχθηκαν στους τέσσερις τοίχους είναι ικανή να στοιχειοθετήσει μια ολόκληρη ψυχαναλυτική κλινική. Παρόλα αυτά, η χρονική παύση και η χωρική απόσταση ως μέσο προστασίας από τον ιό μας έφερε αντιμέτωπους με πρωτόγνωρες καταστάσεις που αφορούν τον εαυτό μας και τους σημαντικούς ή και τελικά όχι και τόσο σημαντικούς άλλους για εμάς.
Οι πανδημίες είναι συνώνυμες της ανθρώπινης ιστορίας και βαθιά συνδεδεμένες με την ανθρώπινη μετακίνηση στα πλαίσια των εμπορικών συναλλαγών, των μεταναστευτικών ρευμάτων, των πολεμικών κατακτήσεων κ.α. Αξίζει όμως να αναρωτηθούμε η τωρινή πανδημία με την οποία είμαστε αντιμέτωποι εντός ποιας παγκόσμιας κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής συγκυρίας εκτυλίσσεται; Αυτής του άκρατου καπιταλισμού σε συνδυασμό με τον ακραιφνή επιστημονισμό. Πως εκλαμβάνεται ο άνθρωπος σε αυτό το πλαίσιο
Σύγχρονη Δυσφορία
Από την Φροϋδική εποχή της απαγόρευσης και της καταπίεσης έχουμε μεταβεί στην εποχή της παγκοσμιοποίησης · αυτής της ανεξέλεγκτης απόλαυσης, της υπερκατανάλωσης, και της ανόδου της πορνογραφίας. Πιο συγκεκριμένα, διάγουμε παγκοσμίως την πτώση των συμβολικών αξιών, την αποθέωση της εικόνας με τις στιγμιαίες απολαύσεις και τις εφήμερες σχέσεις να βρίσκονται στο επίκεντρο. Η προσταγή της δίχως όριο και κυρίως δίχως επιπτώσεις απόλαυσης κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος δημιουργώντας νέες ψυχικές παθολογίες (ανορεξία, βουλιμία). Ταυτοχρόνως, τα καταναλωτικά αγαθά με τα οποία συνάπτουμε σχέσεις εξάρτησης, επονομαζόμενα ως αντικείμενα υπέρ-απόλαυσης από τον Ζακ Λακάν, αποκτούν εξέχουσα θέση στην ψυχική μας οικονομία. Καινούργια υλικά αγαθά και gadgets, σύντομα υποψήφια για τον κάδο, όλα αντικαταστήσιμα.
Οι επιταγές της υπερνεωτερικότητας επιβάλλουν το ατέρμονο κυνήγι μιας τέλειας σωματικής εικόνας καθώς και ένα συγκεκριμένο μοντέλο ζωής που βασίζεται στην οικονομική επιτυχία πολλές φορές με κάθε τίμημα. Ψυχαναλυτικά μιλώντας η δυνατότητα εκπλήρωσης της φαντασίωσης ενός ιδεατού σώματος με την διευκόλυνση της επιστήμης επισκιάζεται από την Υπερεγωτική εντολή του πρέπει. Εφόσον μια γυναίκα μπορεί να αποκτήσει τις αναλογίες μιας τέλειας φιγούρας, πρέπει να το κάνει!
Τελικά, ποιό ακριβώς είναι το κλουβί μας; Η απομόνωση λόγω της πανδημίας ή τα ψυχικά μας πάθη σε συνδυασμό με το αδυσώπητο σύγχρονο στυλ ζωής;
Ζωή σε παύση
Η λέξη Ma (間) στην Ιαπωνική γλώσσα συνδέεται με το κενό και αναφέρεται στις ωφέλειες της παύσης και του ενδιάμεσου διαλλείματος. Πρόκειται για μια έννοια βαθιά ριζωμένη στην ιαπωνική κουλτούρα και απαντάται στην ιαπωνική ζωγραφική, ποίηση, αρχιτεκτονική και στο ιαπωνικό θέατρο. Ο όρος Ma (間)δίνει έμφαση στην απόσυρση, στην σιωπή, στην λιτότητα ως τις βασικές προϋποθέσεις έτσι ώστε ο καθένας να μπορέσει να αποστασιοποιηθεί, να σκεφτεί και να αποδώσει τις δικές του ερμηνείες και τα ενικά του νοήματα. Πρόκειται για μια έννοια που απουσιάζει από την δυτική σκέψη και ίσως όχι τυχαία.
Ο εγκλεισμός, εκτός των δυσκολιών και των περιορισμών που ενείχε, όντας ταυτόχρονα μια ευκαιρία για απόσυρση και επιβράδυνση της μοντέρνας φρενίτιδας ευνόησε τον κριτικό αναστοχασμό και την γόνιμη σκέψη. Μπορέσαμε να αντιληφθούμε ότι αρκετές φορές σπεύδουμε σε πράξεις, επιλογές και αποφάσεις χωρίς να σκεφθούμε, λειτουργώντας ως «αυτόματα». Μας δόθηκε η δυνατότητα να παρατηρήσουμε τα μολυσματικά μας σημεία, τα δυσλειτουργικά μας κομμάτια σε σχέση με τους άλλους αλλά και να ζυγίσουμε ποιός και τι μετράει για εμάς. Η κατασκευή ενός ερωτήματος, αρκετές φορές είναι πιο σημαντική από την διεξαγωγή συμπερασμάτων. Εξακολουθώ ακόμα να αγαπώ τη σύζυγό μου; Επιθυμώ εν τέλει τη δουλειά μου; Η διάσταση του χρόνου επιφέρει επιπτώσεις στην επιθυμία και στην απόλαυσή μας.
Η απόσυρση, λόγω της απομόνωσης, ευώδοσε τον διάλογο με την ψυχική μας πραγματικότητα και για την Λακανική Ψυχανάλυση είναι η μόνη πραγματικότητα που υπάρχει.
Το χρονικό καθεστώς της πανδημίας βιώθηκε εξατομικευμένα και είτε αφορούσε μια αίσθηση παγώματος του χρόνου, μια επιβράδυνση ή μια επιτάχυνση. Κάποιοι άνθρωποι ρουφήχτηκαν σε μια άβυσσο απραξίας, άλλοι ξεκουράστηκαν και κάποιοι τρίτοι ακριβώς επειδή δεν είχαν τη δαμόκλειο σπάθη μιας εντολής απόδειξης των ικανοτήτων τους μπόρεσαν να υπάρξουν περισσότερο παραγωγικοί από ποτέ. Δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι που απόλαυσαν την μοναξιά τους καθώς η αναγκαστική παραμονή στον προσωπικό τους χώρο τους γλίτωσε από επώδυνες οικογενειακές ή οχληρές επαγγελματικές συναντήσεις και αυτοί στους οποίους η απόσταση από την φυσική παρουσία αλλά και από το βλέμμα του άλλου επέφερε ανακουφιστικές έως και θεραπευτικές επιπτώσεις. Ενώ σε άλλους το ανυπόφορο ήταν το γεγονός της κοινωνικής αποστασιοποίησης, καθαυτό.
Αυθεντική Λάμψη
Δεν υπάρχει ψυχανάλυση χωρίς ασυνείδητο, με βασικό χαρακτηριστικό του ασυνειδήτου, την α-χρονικότητα. Το ασυνείδητο δεν συνθλίβεται από τον χρόνο, ακριβώς επειδή σε αυτό βιώματα της παιδικής ηλικίας μπορούν να διατηρούνται με φρεσκάδα παράγοντας συμπτώματα στην ενήλικη ζωή. Το παρελθόν αντηχεί στο παρόν και στοιχειώνει το μέλλον. Για την ψυχανάλυση, ο χαρακτήρας του παρόντος δεν είναι στιγμιαίος αλλά εξακολουθητικός, όπως μας εξηγεί και ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ. Βιώνουμε το τώρα στον απόηχο των οδυνηρών βιωμάτων που μας έχουν στιγματίσει, νοσταλγώντας καταστάσεις που έχουν παρέλθει αλλά ταυτόχρονα με φόβο για αυτά που ενδεχομένως θα μας συμβούν ή με αδημονία για αυτά που ευχόμαστε να συναντήσουμε. Με άλλα λόγια, γευόμαστε το παρόν με επίγευση παρελθόντος αλλά και μέλλοντος. Ο ψυχαναλυτής με την φυσική του παρουσία επικαιροποιώντας το παρελθόν μας δίνει τη δυνατότητα να το ξαναζήσουμε εντός του αναλυτικού πλαισίου και επιχειρώντας μια άλλη ανάγνωση σε αυτά που μας έχουν συμβεί και καθορίσει, μας βοηθά να τροποποιήσουμε τη σχέση μας με το ασυνείδητο. Με αυτό τον τρόπο, δεν είμαστε δέσμιοι του παρελθόντος μας καθώς αναδιατάσσοντας το παρελθόν στοχεύουμε το μέλλον.
Ο Λακάν λαμβάνοντας υπόψιν του τα αδιέξοδα πάνω στα οποία σκόνταψε η φιλοσοφία, ανέδειξε ως θεμελιώδη χρόνο τον αναδρομικό· αυτόν δηλαδή που επιτρέπει μια αναδρομική μελέτη στα συμβάντα της ζωής. Ανάμεσα στον αναλυτή και στον αναλυόμενο εγκαθίσταται μια σχέση εμπιστοσύνης αλλά και μεταβίβασης · το πρόσωπο στο οποίο θα εμπιστευτώ το ευαίσθητο υλικό που με αφορά είναι αυτό το οποίο υποθέτω πως κατέχει τη γνώση για την επίμαχη λύση που ζητώ. Η παραπάνω λύση σχετίζεται με την ασυνείδητη αλήθεια μου, η μόνη που ο χρόνος δεν μπορεί να διαβρώσει!
Το τηλέφωνό μου χτυπάει, στην άλλη γραμμή η φωνή μιας γυναίκας ζητάει τη βοήθεια της ψυχανάλυσης με το αίσθημα του κατεπείγοντος. «Θέλω να με βοηθήσετε να χωρίσω. Αυτό το διάστημα αντιλήφθηκα πως, ο άνθρωπος αυτός, είναι για μένα τοξικός». Πόσο πιο ξεκάθαρο αίτημα για να ξεκινήσει μια ψυχαναλυτική θεραπεία;
*Η Ηρώ Ζουμποπούλου είναι ψυχαναλύτρια.