Σε αυτές τις υποθέσεις η ολιγωρία μπορεί να στοιχίσει. Εάν δεν αποσυρθεί εγκαίρως ένα αρχαίο αντικείμενο από δημοπρασία, προτού αλλάξει ξανά χέρια, η διαδικασία διεκδίκησής του γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη. Ηταν Παρασκευή, 11 Μαΐου 2018 όταν στάλθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού email προς τον οίκο Sotheby’s με την ένδειξη «ΕΠΕΙΓΟΝ». Σε τρεις ημέρες επρόκειτο να δημοπρατηθεί στη Νέα Υόρκη, σε έκθεση με τίτλο «Το σχήμα της ομορφιάς», ένα χάλκινο ειδώλιο ύψους 14 εκατοστών με τη μορφή αλόγου. «Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο στα αρχεία μας που να αποδεικνύει ότι εξήχθη νόμιμα από τη χώρα», ανέφεραν οι ελληνικές αρχές. Ακολούθησε μακρύς δικαστικός αγώνας, ο οποίος ολοκληρώθηκε την περασμένη Τρίτη δικαιώνοντας το ελληνικό κράτος. Η περιπέτεια του αγαλματιδίου, όμως, δεν έχει τελειώσει.
Η «Κ» έχει στη διάθεσή της τη 18σέλιδη απόφαση του Τριμελούς Εφετείου της Νότιας Περιφέρειας της Νέας Υόρκης και παρουσιάζει το παρασκήνιο της διεκδίκησης του χάλκινου αλόγου. Το πρώτο βήμα ήταν η ταύτιση του ειδωλίου. Να βρεθεί κάποιο στοιχείο που να υποδηλώνει το πιθανό «τοξικό» παρελθόν του.
Μία από τις τρεις φωτογραφίες με τις οποίες ταυτοποιήθηκε το χάλκινο ειδώλιο, ύψους 14 εκατοστών, με τη μορφή αλόγου.
Ο Χρήστος Τσιρογιάννης, ερευνητής αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων και αναπληρωτής καθηγητής στο Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών του Πανεπιστημίου Ααρχους στη Δανία, αναφέρει στην «Κ» ότι είχε εντοπίσει φωτογραφίες του αλόγου στην ιστοσελίδα του Sotheby’s στις 9 Απριλίου 2018. Είχαν αναρτηθεί μαζί με εκείνες άλλων αντικειμένων για να διαφημίσουν τη δημοπρασία. Ο ερευνητής ταύτισε το αγαλματίδιο με τρεις φωτογραφίες στο αρχείο των εμπόρων αρχαιοτήτων Ρόμπιν Σάιμς-Χρήστου Μιχαηλίδη, το οποίο έχει χρησιμεύσει στο παρελθόν για τον εντοπισμό και την κατάσχεση άλλων ύποπτων αντικειμένων. Περίμενε μέχρι να δημοσιευθεί ο πλήρης κατάλογος της δημοπρασίας, στις 25 Απριλίου.
Την 1η Μαΐου ο ερευνητής έστειλε ενημερωτικά email στη Φρανσουάζ Μπαρτολότι, στέλεχος της Interpol που ασχολείται με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, και στον βοηθό εισαγγελέα του Μανχάταν Μάθιου Μπογδάνο. Ανέφερε το εύρημά του, ζήτησε να ερευνηθεί το ιστορικό συλλογής και να ειδοποιηθούν οι αρμόδιες ελληνικές ή ιταλικές αρχές.
Ο δικαστικός αγώνας
Δέκα ημέρες μετά, στην ηλεκτρονική επιστολή του ελληνικού υπ. Πολιτισμού προς τον Sotheby’s γινόταν ξανά αναφορά στο φωτογραφικό αρχείο των Σάιμς- Μιχαηλίδη, καθώς και επίκληση των σχετικών νομοθετικών διατάξεων για την προστασία των αρχαιοτήτων. Οι ελληνικές αρχές ζητούσαν απόσυρση του αγαλματιδίου και συνεργασία για την επιστροφή του. Σε δύο σημεία αυτής της επιστολής, όπως φαίνεται και στα αμερικανικά δικαστικά έγγραφα, αποκαλούσαν λανθασμένα το αγαλματίδιο ως «νόμισμα».
Το χάλκινο άλογο δεν δημοπρατήθηκε. Ο Sotheby’s, καθώς και οι εμφανιζόμενοι ως ιδιοκτήτες του αντικειμένου, κατέθεσαν αγωγή κατά του ελληνικού κράτους στις 5 Ιουνίου 2018. Ηταν μια πρωτοφανής στα δικαστικά χρονικά κίνηση. Συνήθως σε αντίστοιχες περιπτώσεις ακολουθούν εντατικές διαπραγματεύσεις πίσω από κλειστές πόρτες. Η ελληνική πλευρά υποστήριξε ότι έχει ασυλία και υπέβαλε αίτημα απόρριψης της αγωγής λόγω έλλειψης δικαιοδοσίας.
Στις 21 Ιουνίου 2019 το πρωτόδικο δικαστήριο αποφάσισε εις βάρος της Ελλάδας. Ενα χρόνο αργότερα, στις 9 Ιουνίου 2020, το Εφετείο ανέτρεψε αυτή την ετυμηγορία. Εκρινε ότι οι ελληνικές αρχές δεν κινήθηκαν από εμπορικό συμφέρον όπως υποστήριζαν οι ενάγοντες και ότι όντως υπήρχε έλλειψη δικαιοδοσίας του αμερικανικού δικαστηρίου. Το Εφετείο δεν έκρινε το ζήτημα της κυριότητας του ειδωλίου, ούτε απεφάνθη σχετικά με τη δυνατότητα επαναπατρισμού του. Η συγκεκριμένη απόφαση πάντως εκτιμάται ότι θα αποτρέψει στο μέλλον αντίστοιχες νομικές κινήσεις στις ΗΠΑ από οίκους δημοπρασιών.
Η δικηγόρος Leila Amineddoleh, η οποία εκπροσώπησε το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού στο αμερικανικό Εφετείο, δήλωσε μέσω email στην «Κ» ότι πρόκειται για μια «ιδιαίτερα σημαντική απόφαση». «Είναι απαραίτητο οι κυβερνήσεις ξένων κρατών να επικοινωνούν με εμπόρους έργων τέχνης σχετικά με αρχαιότητες οι οποίες έχουν αμφιλεγόμενη προέλευση. Χωρίς αυτή τη δυνατότητα επικοινωνίας οι κυβερνήσεις θα αποθαρρύνονται και θα εμποδίζονται στην προστασία της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Αυτή η νίκη εξασφαλίζει ότι η Ελλάδα και άλλα έθνη δεν θα αναγκάζονται να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους σε κάποιο αμερικανικό δικαστήριο επειδή επικοινώνησαν για ζητήματα που άπτονται την προστασία της κληρονομιάς τους. Αυτή η απόφαση επιτρέπει στο υπουργείο Πολιτισμού να συνεχίσει να προστατεύει την πολύτιμη πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας», αναφέρει.
Η απόφαση του Εφετείου στις ΗΠΑ.
Στο ιστορικό συλλογής που είχε παραθέσει ο οίκος Sotheby’s, υποστηρίζεται ότι ο Σάιμς αγόρασε το επίμαχο αντικείμενο από τον οίκο Münzen und Medaillen AG στη Βασιλεία της Ελβετίας το 1967 και ότι έξι χρόνια αργότερα πέρασε στην κατοχή των Χάουαρντ και Σαρέτα Μπαρνέτ. Στην αγωγή κατά του ελληνικού κράτους αναφέρεται ότι οι Μπαρνέτ είχαν αγοράσει το ειδώλιο «καλή τη πίστει» προς 15.000 λίρες. Υποστηρίζουν ότι το ίδιο αντικείμενο είχε εμφανιστεί το 1989 σε βιβλίο με τίτλο «Χάλκινα άλογα της ελληνικής γεωμετρικής τέχνης».
«Οταν οι Μπαρνέτ αγόρασαν το Χάλκινο Αλογο, ο Σάιμς ήταν σεβαστός έμπορος αρχαιοτήτων στο Λονδίνο. Δεκαετίες αργότερα κατηγορήθηκε για αρχαιοκαπηλία», αναφέρεται στην αγωγή. Μέχρι και το 2017 και το θάνατο της Σαρέτα Μπαρνέτ το αγαλματίδιο βρισκόταν στο διαμέρισμά της στη Νέα Υόρκη. Επειτα παραχωρήθηκε από τους οικείους της στον Sotheby's για να δημοπρατηθεί. Ο κ. Τσιρογιάννης επισημαίνει ότι το νήμα της ύποπτης προέλευσης του αγαλματιδίου πρέπει να αναζητηθεί στην Ελβετία.
Το χάλκινο ειδώλιο ίππου θα είχε εκτιμώμενη τιμή εκκίνησης στη δημοπρασία της Νέας Υόρκης 150.000-250.000 δολάρια. Ο Sotheby’s το παρουσίαζε ως ελληνικό αντικείμενο κορινθιακού τύπου και το χρονολογούσε στον 8ο αιώνα π.Χ. Το υπουργείο Πολιτισμού προτίθεται να διεκδικήσει τώρα με κάθε νόμιμο τρόπο τον επαναπατρισμό του. Πρόκειται για μια σύνθετη και χρονοβόρα διαδικασία.
Υποθέσεις επαναπατρισμού
Μαρμάρινη κεφαλή του Ερμή, επαναπατρίστηκε το 2015.
Τα αρχαία αντικείμενα με ύποπτο παρελθόν συνήθως μένουν κρυφά για χρόνια έως ότου εμφανιστούν στο εμπόριο με ψεύτικο ή παραλλαγμένο ιστορικό συλλογής. Ακόμη κι όταν εξακριβώνεται από ποια χέρια είχαν περάσει, οι λαθρανασκαφείς ή μεσάζοντες μπορεί να μη βρίσκονται εν ζωή. Ο επαναπατρισμός τους δεν είναι εύκολη υπόθεση.
Τον Ιούνιο του 2015, σε εκδήλωση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ο τότε αναπληρωτής υπουργός Πολιτισμού Νίκος Ξυδάκης χαρακτήριζε «επιτυχία των Ελλήνων αρχαιολόγων» τον επαναπατρισμό μαρμάρινης κεφαλής του Ερμή. Είχαν μεσολαβήσει οκτώ μήνες από τον εντοπισμό της σε κατάλογο δημοπρασίας του οίκου Bonhams στο Λονδίνο.
Υπάλληλος της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης του υπουργείου Πολιτισμού ταύτισε το αντικείμενο με πολαρόιντ στο κατασχεθέν φωτογραφικό υλικό του Ιταλού εμπόρου αρχαιοτήτων Τζιανφράνκο Μπεκίνα. Η κεφαλή εικονιζόταν σε τσιμεντένιο δάπεδο, πλάι σε μια γόπα τσιγάρου. Οπως είχε επισημάνει στην «Κ» ο ερευνητής αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων Χρήστος Τσιρογιάννης, «το περιβάλλον δεν παραπέμπει σε ιδιωτική συλλογή ή μουσειακό χώρο». Με τη βοήθειά του η «Κ» είχε ξετυλίξει τότε το κουβάρι της υπόθεσης, το οποίο οδηγούσε πίσω στο 1987, αρχικά σε έναν μεσάζοντα στην οδό Ηπίτου της Αθήνας και έπειτα στην Κρήτη, σε έναν Ηρακλειώτη εκτιμητή αρχαιοτήτων.
Επιτύμβια στήλη του 340 π.Χ., επαναπατρίστηκε το 2018.
Το 2018 επαναπατρίστηκε στην Ελλάδα επιτύμβια στήλη του 340 π.Χ. Τον Ιούνιο του 2017, τρεις ημέρες πριν από τη δημοπρασία της στον οίκο Sotheby’s η «Κ» είχε παρουσιάσει αποκλειστικά το ύποπτο ιστορικό συλλογής. Τα στοιχεία που είχε συλλέξει τότε ο κ. Τσιρογιάννης, οδηγούσαν στον μεσάζοντα Αντόνιο Σαβόκα, γνωστό στους κύκλους των Ελλήνων αρχαιοκαπήλων ως «Νίνο». Τη δεκαετία του ’90, αρχαιότητες κρυμμένες σε τελάρα με σταφύλια ταξίδευαν από την Κρήτη στη γκαλερί του στο Μόναχο.
Ο Σαβόκα πέθανε το 1998 από καρδιακή προσβολή. Μέχρι τον θάνατό φέρεται να προσπαθούσε να πουλήσει μια σπάνια ελεφαντοστέινη κεφαλή του Απόλλωνα, που θεωρείται ότι είχε σμιλευθεί από τον Φειδία.
Διαβάστε επίσης
Οι κινήσεις της Ελλάδας για τον επαναπατρισμό του χάλκινου αλόγου