Παράξενο και αινιγματικό που είναι καμιά φορά το παρελθόν. Εκεί που επιχειρείς να συνδεθείς παντοιοτρόπως με το δικό σου, ξαφνικά, συναντάς την ασπρόμαυρη φωτογραφία κάποιου αγνώστου, ξεφυλλίζεις το ημερολόγιό του και νομίζεις ότι μπροστά σου ξεδιπλώνεται ένας άλλος κόσμος, μια ολόκληρη εποχή. Αν ειδικά μιλάμε για το σχεδόν απέραντο αρχείο του Αλαν Γουέις, του Βρετανού αρχαιολόγου που πραγματοποίησε τρεις ανασκαφές στις Μυκήνες από το 1920 ώς τον θάνατό του το 1957, στην εξίσωση προστίθεται η ιστορία της Υστερης Εποχής του Χαλκού και το πράγμα περιπλέκεται ελαφρώς.
Φυσικά, το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ και η Βρετανική Σχολή Αθηνών, όπου ο Αλαν Γουέις είχε διατελέσει καθηγητής και διευθυντής αντίστοιχα, ψηφιοποίησαν τα ογδόντα σημειωματάριά του, τα εξακόσια σκίτσα και σχέδια της αποστολής του, καθώς και τις περίπου 1.700 φωτογραφίες της (όλα μοιρασμένα στα δύο ιδρύματα), για σκοπούς επιστημονικούς, όχι αναστοχαστικούς. Εδώ και λίγο καιρό, τα τεκμήρια διατίθενται στον ιστότοπο cudl.lib.cam.ac.uk/collections/mycenae, τιμώντας τα εκατό χρόνια από την πρώτη παρουσία του Γουέις στις Μυκήνες.
Μπροστά από τον «Τάφο του Ατρέως», το 1940.
Το πρότζεκτ
«Το πρότζεκτ “Digital Mycenae” καθιστά διαθέσιμο ένα αρχείο διαχωρισμένο σε δύο χώρες. Ειδάλλως, τα τεκμήρια θα ήταν προσβάσιμα από ένα μικρό αριθμό επαγγελματιών, ικανών να ταξιδέψουν στην Αθήνα και στο Κέμπριτζ», λέει ο καθηγητής Τζον Μπένετ, τωρινός διευθυντής της Βρετανικής Σχολής Αθηνών, ο οποίος είχε την εποπτεία της ψηφιοποίησης του δικού της υλικού. «Ενα δεύτερο όφελος είναι ότι τα τεκμήρια προστατεύονται πλέον από μια πρόσβαση που θα οδηγούσε αναπόφευκτα στη φθορά τους. Στους αρχαιολόγους δίνεται η δυνατότητα να ερευνήσουν λεπτομερώς το συγκείμενο συγκεκριμένων ευρημάτων, ενώ στους μη επαγγελματίες, τα αρχεία αποκαλύπτουν την περιπλοκότητα της αρχαιολογικής διαδικασίας και της επιμελούς καταγραφής που απαιτεί».
Επισκευαστικές εργασίες στην περίφημη Πύλη των Λεόντων. Ο Βρετανός αρχαιολόγος Αλαν Γουέις επέβλεψε αρκετές από αυτές στο διάστημα από το 1920 έως τον θάνατό του, το 1957 (Φωτ. Faculty of Classics Archives, University of Cambridge).
Ο Γιάννης Γαλανάκης, καθηγητής στο τμήμα κλασικών σπουδών του Κέμπριτζ και εποπτεύων εκείνου του τμήματος του αρχείου, προσθέτει κάτι ακόμα: «Ελπίζουμε οι ερευνητές να κάνουν συνδέσεις που δεν είχαν σκεφτεί και να έρθουν αντιμέτωποι με πρωτογενή δεδομένα, όπως τα ημερολόγια, για να δουν πώς γεννιέται μια αρχαιολογική ιδέα. Ωστόσο, δεν μπορούμε να δούμε το αρχείο μεμονωμένα, αλλά ως σύνολο. Και αυτή η πολυπλοκότητα είναι χρήσιμη τόσο για τους ερευνητές όσο και για το ευρύ κοινό. Η “γνώση” είναι και αυτή μία “ερμηνεία”, επομένως το να δούμε, μέσα από τα ημερολόγια και την ανασκαφική διαδικασία πώς παράγεται αυτή, είναι εξαιρετικά σημαντικό, ειδικά αν σκεφτούμε πως νέα δεδομένα μπορούν πάντα να αλλάξουν τις ερμηνείες του παρελθόντος και επομένως τη γνώση μας».
Η 89η σελίδα από ένα σημειωματάριο του Αλαν Γουέις με σημειώσεις για την Πύλη των Λεόντων. Δεξιά, μπροστά από τον «τάφο του Ατρέως», το 1940 (Φωτ. Faculty of Classics Archives, University of Cambridge)
Δεν μιλάμε βέβαια για τον πρώτο αρχαιολόγο που πάτησε το πόδι του στις Μυκήνες. Είχαν προηγηθεί ο Ερρίκος Σλήμαν, ο Παναγιώτης Σταματάκης ή ο Χρήστος Τσούντας. Ο Γουέις, γεννημένος στο Κέμπριτζ το 1879, αλλά έχοντας ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Ελλάδα, συνέβαλε πολλαπλώς στην κατανόηση της ιστορίας των Μυκηνών. Η συνεισφορά του, λέει ο Τζον Μπένετ, συνίσταται μεταξύ άλλων στο ότι έκανε ευκρινέστερη την εικόνα που είχαμε ώς τότε για τον μυκηναϊκό πολιτισμό, έδειξε τις διαφορετικές χρήσεις που απόκτησε στη διάρκεια των χρόνων ο λεγόμενος «Ταφικός Κύκλος Α», ανακάλυψε κι άλλους τάφους στο νεκροταφείο στο Καλκάνι, πραγματοποίησε ανασκαφές στα εργαστήρια ελεφαντουργίας της περιοχής, ενώ εντόπισε και ευρήματα που σχετίζονται με τη Γραμμική Β΄. «Η πιο σημαντική όμως προσφορά», προσθέτει ο Γιάννης Γαλανάκης, «είναι πως βοήθησε στην καλύτερη κατανόηση της χρονολογικής ακολουθίας των διαφόρων μνημείων. Με αυτόν τον τρόπο συνέβαλε στη διαμόρφωση ενός ιστορικού πλαισίου για τις Μυκήνες και τον μυκηναϊκό πολιτισμό».
Φωτογραφία αμφορέα με παράσταση χταποδιών. Αρκετές παρόμοιες τράβηξε ο ίδιος ο Γουέις (Φωτ. British School of Athens).
Τι μπορεί λοιπόν να βρει κανείς στο αρχείο του; Τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες που λέγαμε, με μία από αυτές να τον απεικονίζει μάλλον ήρεμο και κατασταλαγμένο, μπροστά από τον «τάφο του Ατρέως». Την πρώτη του ημερολογιακή καταχώριση τον Ιούνιο του 1920, δύο μήνες μετά την έναρξη των ανασκαφών. Περίτεχνα σχέδια συνεργατών του που αναπαριστούν κεραμικά θραύσματα ή, εικόνες από μια Πύλη των Λεόντων ανέκαθεν αγέρωχη. Μελετώντας τα, είναι λες και εισχωρείς στο εργασιακό περιβάλλον ή και στη σκέψη ενός παθιασμένου επαγγελματία. «Ηταν μεθοδικός, αναγνώριζε τη σπουδαιότητα της ομαδικής δουλειάς, στήριζε νέους ερευνητές και ενδιαφερόταν να επεκτείνει τους ορίζοντες της γνώσης του», εξηγεί ο Γαλανάκης. «Τα ημερολόγιά του φανερώνουν οξύνοια, προσοχή στη λεπτομέρεια, συνδυαστική σκέψη – όλα προτερήματα ενός εξαιρετικού ερευνητή».
Ολα αυτά όμως ανήκουν πλέον στο ενίοτε παράξενο και αινιγματικό παρελθόν. Οι Μυκήνες δεν ζουν πια, παρά μόνο στην επιθυμία μας να τις γνωρίσουμε, ο Αλαν Γουέις άφησε πίσω του το έργο του και την κόρη του, την αρχαιολόγο Ελίζαμπεθ Φρεντς και εμείς έχουμε μπροστά μας ένα αρχείο ψηφιακό, απόμακρο.
Φυσικά, η τεχνολογία, ο κλάδος των «digital humanities», έχουν τα πλεονεκτήματά τους. Οπως λέει ο Χιου Τζόουνς, υπεύθυνος της ομάδας ψηφιοποίησης της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης του Κέμπριτζ, «τέτοιες εφαρμογές έχουν τη δυνατότητα να μετασχηματίσουν την κατανόηση των υλικών του παρελθόντος και να ανοίξουν νέους, σημαντικούς δρόμους στην έρευνα. Ακόμα και μέσω της λειτουργίας της “αναζήτησης”, που επιτρέπει συνδέσεις αδιανόητες σε ένα φυσικό αρχείο και κυρίως μέσω της αντιμετώπισης του αρχείου ως συνόλου δεδομένων».
Σχέδιο (1922-1923) που απεικονίζει κεραμικά θραύσματα από τον Ταφικό Περίβολο Α΄ των Μυκηνών (Φωτ. British School of Athens)
«Ελπίζω ότι αυτή η πρωτοβουλία θα ενθαρρύνει κι άλλες ενοποιήσεις αρχείων και ότι θα εμπνεύσει νέους, απροσδόκητους τρόπους εμπλοκής με τα ευρήματα της πρώιμης αρχαιολογίας», καταλήγει ο Τζον Μπένετ. Κι ο Γιάννης Γαλανάκης κλείνει με το προφανές: «Κάθε ερευνητικό υλικό που γίνεται διαθέσιμο προσθέτει γνώση – και αυτό είναι σημαντικό από μόνο του», λέει. «Το πρότζεκτ προσθέτει μια ψηφίδα στο μωσαϊκό που λέγεται παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά».